Hollands Weekblad. Jaargang 3

Mater et Magistra
De jongste encycliek van paus Joannes XXIII
J. van Rossum

Een protestant moet wel enige weerstand overwinnen om de lezing van deze pauselijke zendbrief tot een goed einde te brengen. Hem hinderen niet alleen de docerende, apodictische toon waarin deze is gesteld, maar ook, wat daarmee samenhangt, b.v. de aanduiding van de Rooms-katholieke kerk als ‘moeder en lerares der volken’ en de vanzelfsprekendheid waarmee de paus zich ‘de gemeenschappelijke vader van alle mensen’ acht. Realiseren we ons echter dat in dit geschrift maatschappelijke richtlijnen worden gegeven voor die gelovigen, die in ons land veertig procent van de bevolking uitmaken, dan gaat het niet aan het belang er van te ontkennen en wanneer we dan onze aanvankelijke weerstand overwonnen hebben en de lectuur tot een goed einde hebben gebracht, zullen we toch ook moeten erkennen dat hier vele dingen zijn gezegd die het lezen en overdenken meer dan waard zijn.

Mater et Magistra gaat uit van de beroemde encycliek Rerum novarum, die Leo XIII in 1891 in het licht heeft gegeven en welker grondgedachten zij voor een wereld van zeventig jaar later wil herformuleren en uitwerken. Want, dit is het eerste wat gezegd moet worden, paus Joannes is een man met een open oog voor de dynamiek van deze tijd. Hij is zich terdege bewust dat we in een snel veranderende wereld leven, waarin totaal andere situaties en verhoudingen om totaal andere vormgevingen en een totaal andere taktiek vragen, ook als men aan de oude beginselen wil vasthouden. Rerum novarum richtte zich, in het tijdperk van de industriële revolutie en de daarmee gepaard gaande sociale woelingen, zowel tegen ‘de ongebreidelde concurrentie van het liberalisme’ als tegen ‘de klassenstrijd van het marxisme’: tegenover het eerste verdedigde zij het recht van de arbeider op een rechtvaardig loon en tegenover het laatste het recht van iedere mens op persoonlijk bezit. Maar hoezeer de arbeiders ook in bescherming werden genomen tegen een onbarmhartig kapitalisme, toch zette de encycliek zich scherp af tegen het socialisme, dat als een

[p. 4]

broedsel van de hel werd veroordeeld en als het grootste gevaar voor geloof, kerk en samenleving werd beschouwd. Wat nu bij lezing van Mater et Magistra opvalt is dat deze scherpe veroordeling van het socialisme geheel ontbreekt, ja het woord wordt er niet eens in genoemd. Ongetwijfeld hangt dit samen met het feit dat het moderne socialisme, zoals dit ten onzent b.v. in de P.v.d.A. is georganiseerd, het marxisme als leer en levensbeschouwing geheel heeft losgelaten en zo kunnen we constateren dat het rooms-katholieke sociale streven en het moderne socialisme heel wat dichter bij elkaar gekomen zijn, ja elkaar misschien wel heel dicht genaderd zijn. Geprezen worden dan ook in deze encycliek ‘de arbeidersorganisaties en de vakverenigingen die in christelijke (d.w.z. rooms-katholieke) geest werkzaam zijn in verschillende delen van de wereld’. Maar, zegt paus Joannes, ‘onze vaderlijke tevredenheid omvat ook onze zonen, die als christen hun werkzaamheid wijden aan andere arbeidersorganisaties en vakverenigingen, waarin men zich laat leiden door de beginselen van de natuurwet en waarin de persoonlijke gewetensvrijheid wordt geëerbiedigd’. Wat zullen Geert Ruygers c.s. gegnuifd hebben toen ze deze woorden lazen! Want nog in mandement van de Nederlandse bisschoppen van 1954 werd met klem gewaarschuwd tegen het lid zijn van andere dan ‘katholieke’ organisaties...

The Economist heeft in de nieuwe encycliek een verschuiving naar links gezien en aan deze indruk kan men zich bij lezing m.i. moeilijk onttrekken. Want wel wordt in overeenstemming met Rerum novarum het recht op en de zedelijke waarde van de particuliere eigendom volkomen gehandhaafd, maar tevens wordt gezegd dat in de tegenwoordige tijd naar een zo groot mogelijke spreiding hiervan moet worden gestreefd en ‘vanzelfsprekend sluit het bovengezegde niet uit, dat ook de staat en andere publieke lichamen rechtmatig eigenaar kunnen zijn van produktiemiddelen, vooral wanneer het overwicht dat ze meebrengen zó groot is dat het, zonder gevaar voor de staat, aan particulieren niet kan worden toegestaan.’ Verder: ‘men moet er voor zorgen en met alle kracht naar streven, dat de economische tegenstellingen tussen de verschillende klassen

De tekeningenserie in dit nummer is van J. Hillenius

niet groter worden, maar zoveel mogelijk worden gereduceerd.’ De arbeiders dienen te delen in de winst van de onderneming en met instemming wordt Quadragesimo anno, de encycliek van Pius XI, die eveneens voortbouwde op Rerum novarum, aangehaald waar deze zegt ‘dat tenminste in de toekomst de voortgebrachte goederenovervloed slechts in billijke verhouding zich ophope bij hen die kapitaal bezitten, maar in voldoende ruime mate toestrome aan hen die arbeid presteren’. Had Quadragesimo anno (1931) echter nog een zeker evenwicht willen bewaren tussen kapitaal en arbeid en het ‘absoluut onrechtvaardig’ genoemd ‘wanneer een van beide de gehele opbrengst voor zich opeist, alsof de andere daartoe niet heeft bijgedragen’, thans schijnt de balans geheel naar de zijde van de arbeid te zijn doorgeslagen, ‘die, als directe uiting van de menselijke persoon, gaat boven het kapitaal, dat uiteraard een hulpmiddel is.’

Radicaal is ook de wijze waarop paus Joannes medezeggenschap van de arbeiders in de bedrijven bepleit. Deze is gebaseerd op ‘een eis van de menselijke natuur, dat hij die produceert ook de mogelijkheid heeft verantwoordelijkheid te dragen en door zijn arbeid zijn persoonlijkheid te vervolmaken.’ Met instemming wordt een woord van Pius XII geciteerd, die gezegd heeft: ‘De economische en sociale functie waarnaar ieder mens verlangt eist, dat de ontplooiing van de persoonlijke activiteit niet geheel afhankelijk is van de wil van een ander’. En daarom, al zal een onderneming een krachtige centrale leiding moeten handhaven, ‘hieruit volgt niet dat ze haar dagelijkse medewerkers mag verlagen tot louter stomme uitvoerders van de bevelen, die hun wensen en ervaring niet naar voren mogen brengen, maar zich passief dienen te houden, wanneer er beslissingen worden genomen aangaande hun arbeid.’ En wanneer we nu lezen, in De Tijd-de Maasbode van 4 september l.l., dat de voorzitter van de Nederlandse Katholieke Bond van Werknemers in industriële bedrijven ‘Sint Willibrordus’ ter gelegenheid van het vijftigjarig bestaan heeft gezegd dat hoewel de materiële situatie voor de arbeiders sterk is verbeterd, er van de erkenning van de menselijke waardigheid van de arbeider nog weinig is verwezenlijkt, ‘dat hij recht heeft als medemens en als medewerker subject van het arbeidsproces te zijn’, maar dit nog lang niet is, dan is duidelijk dat paus Joannes wel woorden heeft neergeschreven die in brede kringen aanslaan.

Ook het communisme wordt in de ency-

[p. 5]

cliek Mater et Magistra niet met name genoemd. Het zou echter kunnen zijn dat er op gedoeld wordt in de volgende passage: ‘Heel de wereld weet dat reeds lange jaren in vele landen, waarvan sommige met een oude christelijke beschaving, tallozen van onze dierbare broeders en zonen gedrukt gaan onder een hevige vervolging’. Of zou de paus bij het neerschrijven van deze woorden aan de protestanten in Spanje en Columbia hebben gedacht, die daar toch ook geen gemakkelijk leven hebben?

In het hoofdstuk over de onderlinge betrekkingen tussen staten en volken toont de paus eveneens een open oog te hebben voor de noden en problemen van deze tijd. Nu de klassentegenstellingen zijn afgesleten dringt zich het vraagstuk van de verhouding tussen economisch meer en minder ontwikkelde landen naar voren, dat èn ter wille van de gerechtigheid èn ter wille van de wereldvrede dient te worden opgelost. Samenwerking en hulpverlening is gebiedende eis. En ‘daarom zien wij met voldoening, dat landen met een sterk ontwikkelde industrie hulp bieden aan minder bevoorrechte landen om hun de verbetering van hun situatie te vergemakkelijken’. Ze mogen hierbij echter ‘niet toegeven aan de bekoring om uit hun hulp aan onderontwikkelde landen politieke munt te slaan en zich daardoor een overwicht te verzekeren op politiek gebied’. Dit zou immers een gecamoufleerde vorm van terugkeer tot het oude kolonialisme zijn en ‘dit schaadt de internationale betrekkingen en vormt een gevaar voor de wereldvrede’.

Wat deze laatste het meest bedreigt is, zegt de paus, het wederzijds wantrouwen, dat de betrekkingen tussen de staten en volken vergiftigt. ‘De ene staat leeft in de vrees dat de andere van plan is hem te overvallen en dat hij dit vijandig plan bij de eerste de beste gelegenheid zal uitvoeren. Daarom bereiden zij zich met alle middelen voor op de verdediging van hun steden en hun land, d.w.z. zij bewapenen zich om, naar zij voorgeven, andere staten van een aanval af te schrikken’ (deterreant staat hier in het latijn: een bewijs hoezeer de klassieke talen in de moderne voortleven). Hoezeer de objectiviteit van deze zinsneden ook te prijzen is - de paus kiest geen partij in de controverse tussen Oost en West - en hoezeer hierin een veroordeling van het ‘si vis pacem para bellum’ lijkt opgesloten, toch is het jammer dat de paus niet een weinig concreter op dit allesbeheersende vraagstuk, inclusief de nucleaire proefnemingen, is ingegaan. Of zou hij hier even optimistisch zijn als inzake de kwesties van overbevolking en geboorteregeling (‘God geeft in Zijn Voorzienigheid aan de mensen middelen genoeg om de lasten die de kinderzegen meebrengt waardig te kunnen dragen’)? Laat ons dan hopen dat zijn optimisme in een niet al te ver verwijderde toekomst gerechtvaardigd zal worden!

De encycliek Mater et Magistra van 15 mei 1961 is, voorzover ik daarover oordelen kan en mag, in magistraal latijn geschreven en, uitstekend vertaald door dr. M.H. Mulders en dr. J. Kahmann, uitgegeven door de N.V. Gooi en Sticht, Hilversum.