Hollands Weekblad. Jaargang 3

[p. 1]

Hollands weekblad tijdschrift voor litteratuur en politiek derde jaargang · nummer 122 · 13 september 1961

Lekken

Nu De Telegraaf, veertien dagen voor de derde dinsdag, bericht heeft dat de defensieuitgaven in de nieuwe begroting boven de twee miljard zullen stijgen, wordt weer van alle kanten gevraagd: hoe weten ze dat? En er zijn weer twee reacties te constateren: sommigen (zij die argwanend staan tegenover de journalistiek) verdenken De Telegraaf van omkoperij, afpersing, spionage en dat vinden ze lelijk; anderen (waaronder sommige journalisten) vinden het een aardig staaltje vakwerk. Zij verbinden er vaak bespiegelingen aan omtrent het moeilijke leven van de nieuwsgaarder en het stupide standpunt van de Nederlandse overheid ten opzichte van de voorlichting. In deze laatste bespiegelingen wil ik hen een ogenblik volgen. Ik laat daarbij helemaal in het midden hoe De Telegraaf aan zijn cijfers is gekomen; misschien berusten zij op niets anders dan deductie of op de aandachtige lezing van het recente defensienummer van de E.-S.B.

De kranten willen graag met kennis van zaken over het beleid schrijven en verlangen

dus gesprekken met de mensen die dat beleid voeren of helpen voeren: ministers en ambtenaren. Nog niet eens zozeer om achter de feiten te komen, als wel om achtergrond, overwegingen, samenhangen te leren kennen, om meningen te toetsen, om nuances te proeven, om het gevoel te hebben dat men ‘er in’ is. Maar ministers hebben soms weinig gevoel voor de noden van de voorlichting (om het voorzichtig te zeggen) en beschikken steeds over te weinig tijd. Zij organiseren dus persconferenties, waar ten overstaan van de hele club (inclusief Nel Slis) verklaringen worden afgelegd maar niet echt wordt gepraat, of zij laten de publiciteit over aan een daarvoor aangewezen ambtenaar. Beide kanalen zijn mooi, maar naar de smaak van de rechtgeaarde journalist toch niet voldoende. Hij wil graag eens een praatje maken, liefst met de minister die geen tijd voor hem heeft, en anders zo eens met deze of gene ambtenaar. Dan hoor je nog eens wat, al is 't niet allemaal zo geweldig belangrijk, en je kunt de mening van

[p. 2]

Jan stellen tegenover die van Piet, en zo een nieuwe mening opdoen (en soms ook nog een mening over Jan of Piet, of over de mening van Jan over Piet).

Daar komt het conflict. Want ministers houden daar helemaal niet van, en terecht niet. Zij vrezen de primeurjager, en de speurder naar meningsverschillen binnen het apparaat. Praten met ambtenaren mag desnoods, zolang de kwesties volstrekt technisch blijven en de officiële persvoorlichter op de hoogte is. Vooral geen politiek, en geen filosofie. Maar die grens is niet te trekken, tenminste niet door de ambtenaar. Voor hem is het geven van zogenaamd technische voorlichting brandgevaarlijk; hij raakt vanzelf in bespiegelingen verstrikt - het gaat over dingen die hem dagelijks bezighouden! - en schrikt zich lam als hij later zijn eigen woorden in krantenkoppen vertaald ziet. En hij schrikt nog meer als hij dezelfde schrik in zijn omgeving opmerkt, en de vraag hoort opwerpen wie, voor de dit en dat, zijn mond toch wel voorbij gepraat zou hebben. Als dan later de rijksrecherche bij hem komt valt het voor hem te hopen, dat hem geen schending van het ambtsgeheim ten laste wordt gelegd, want daar denkt de rechter eventueel heel ongunstig over. Maar in de regel komt het zover niet; in voorkomende gevallen wordt volstaan met een eenvoudig ontslag uit de dienst. Wegens ongeschiktheid.

Maar wat is hier eigenlijk ongeschikt? De in het kwaad onervaren en in zijn werk vastzittende ambtenaar, die het leuk vindt nu eens met een oprecht belangstellende over zijn zaakjes te kunnen praten? Of het officiële systeem van gekanaliseerde voorlichting, dat de journalist dwingt zijn materiaal te halen waar hij het vinden kan? Of de journalist, die onbeschaamd menselijke zwakheid uitbuit, wetende welke risico's hij schept, niet voor zichzelf, maar voor kalme kostwinners?

Het is duidelijk, dat een helder en simpel antwoord niet mogelijk is. Alles hangt af van de dosering en dus van het concrete geval. Radicale oplossingen zijn utopieën. Het is immers niet mogelijk ministers telkens en

telkens vrijelijk met individuele journalisten te laten praten; het is evenmin doenlijk deze taak toe te bedelen aan enkele directeurengeneraal, die trouwens ook licht nuanceringen aanbrengen welke tegen de minister kunnen worden uitgespeeld. Het is echter anderzijds ook niet realiseerbaar de voorlichting voor honderd procent te kanaliseren via een speciale afdeling, omdat deze in zekere zin te dicht bij de journalisten staat.

Wat wel mogelijk is: ambtenaren moeten worden opgevoed in de gedachte dat een journalist, hoewel niet per se gevaarlijk of boosaardig, toch zijn kwade kansen meebrengt. Iedere ambtenaar legt een ambtseed af, maar de meesten herinneren zich dat slecht. Zij zullen zich teweer stellen tegen een louche individu met een russisch accent dat veel geld op tafel legt voor een zekere mededeling; maar niet tegen een belangstellende en meelevende krantenman. Ik impliceer niet dat iedere journalist malicieus is; integendeel. Jongemannen zijn dat ook niet, maar toch doet iedereen er goed aan zijn dochters voor te lichten.

En wat, dunkt mij, ook nodig is: journalisten zouden doordrongen moeten raken van de gedachte, dat zij de kleine minderheid hunner collega's hebben te veroordelen, die gemakkelijke risico's neemt ten laste van hun niets vermoedende informateurs. Want deze overijverige primeurzoekers bederven het spel. Ik vind onder journalisten nog te weinig de bereidheid tot die veroordeling. Zij hebben vaak toch ergens respect voor de man, die het nieuws heeft losgepeuterd; hoe geheimer het geheim, hoe groter het stille respect.

Ik wil er wel even bij vertellen, dat ik dat stiekeme respect ook wel eens heb gehad, maar het is er sterk op achteruitgegaan sinds ik de speurders naar geheimen aan het werk heb gezien. Hun techniek is allerminst eerbiedwaardig. Ik zou er lang over kunnen

[p. 3]

praten, maar volsta met de beschrijving van een enkel techniekje, dat aan iedere ingewijde bekend is. Het gaat zo: de nieuwsgier stapt binnen bij een hulpcommies der eerste klasse, die de cijfers van de defensiebegroting heeft mogen optellen. Hij zegt: ‘ach meneer Pieterse, dat is nu toch een aardig moment in Uw carrière, dat U het nog heeft mogen beleven dat het getal de twee miljard is gepasseerd!’ Nu kijkt hij scherp naar de reactie van de heer Pieterse. Deze moet al een dubbel en dwars gewaarschuwd man zijn wil hij zijn gezicht in de plooi houden en ieder antwoord ontwijken. Veel natuurlijker is het, als hij zegt: ‘inderdaad, het is een mooi moment, maar hoe weet U dat eigenlijk, meneer, en mag U dat eigenlijk wel weten?’ Dan is het te laat. Of hij zegt: ‘welnee meneer, we zitten er nog een heel stuk onder.’ Ook dan is de informatie weggegeven. Zo gaat de verslaggever van de een naar de ander; na drie dagen weet hij al zoveel, dat zelfs de secretaris-generaal als was in zijn handen is. (Alle gelijkenissen met werkelijke gebeurtenissen berusten op toeval).

Wij mogen, geloof ik, desnoods enige bewondering hebben voor de fotograaf die Churchill mocht portretteren en, ontevreden over de te geijkte pose, de sigaar uit de mond van zijn objekt weggriste. Hij maakte toen mooie foto's zonder dat het iemand zijn baantje kostte of in ernstige ongelegenheid bracht. Maar de bewondering voor de revolverjournalist die relatief onnozel volk tot slachtoffer kiest moet verdwijnen. De primeurjagerij moet als een afwijking worden beschouwd. Misschien komt de voorlichting dan nog eens op het vlak waar vele journalisten, en wij met hen, haar graag zouden hebben.

J. Pen