Hollands Weekblad. Jaargang 3

Berlijnse impressies
H. Schaafsma

‘Sie meinen doch auch, es wird sich normalisieren?’

De jongen van het benzinestation in Helmstedt vroeg het met zoveel hoop in zijn stem, dat ik niet anders wist te doen dan aan mijn achteloze ‘ja’ een resoluut ‘selbstverständlich’ toe te voegen. Samen met de autoriteit die de Presse-Parkschein op de voorruit van de wagen mij blijkbaar had verleend, heeft het antwoord hem wellicht een rustige nacht bezorgd. Wat had ik anders kunnen zeggen? Dat de toestand in Berlijn al 28 jaar niet normaal is? Dat ik nooit het menselijk bedrijf als zo onwezenlijk, zo absurd had ervaren als gedurende die zes dagen in de verdeelde stad, die door een aantal westduitse bladen nog altijd bij voorkeur als ‘ehemalige Reichshauptstadt’ wordt aangeduid - zelfs niet op die zonnige meimorgen in 1940, toen ik als vijftienjarige samen met een ziekenverpleger van het regiment wielrijders een aan flarden geschoten maar nog levende Duitse parachutist het Dordtse militaire hospitaal binnendroeg?

De drie Volkspolizisten die halverwege Berlijn en Helmstedt achter een struik vandaan sprongen en me aanhielden, droegen vrijwel dezelfde uniformen als de parachutisten van toen. Ook de metalen eretekens op de linkerborstzak waren er weer, stelde ik vast. Ik had de snelheidsvoorschriften overtreden. Eerst werd mijn pas, met alle stempels van de D.D.R., uitvoerig bestudeerd. Daarna mijn rijbewijs. Toen kreeg ik een preek, een imponerend stukje verkeersdialectiek. Politievoorschriftren moesten toch overal in acht worden genomen? Dat men er op een Nederlandse vierbaans autoweg niet aan zal denken, bij elk benzinestation de maximumsnelheid terug te brengen op 50 kilometer, heb ik de heren maar niet eens verteld.

Alleen een Scott Fitzgerald zou, geloof ik, in staat zijn geweest de sfeer van West-Berlijn, van Kurfürstendamm en Hilton-dakterras, afdoende te beschrijven. De sfeer van de Sowjet-sektor is al opgeroepen door Kafka.

De muur die de twee delen van de stad scheidt wordt de Chinese muur genoemd. Dat is een hyperbool. Het is een walletje, waarover de kruisvaarders geglimlacht zouden hebben. Maar in dit atoomtijdperk is het een bijzonder effectieve barricade. Ander symbool van de absurditeit.

Een zomeravond aan de Wannsee - de eerste avond sinds weken, die tot buiten zitten noodt. Het is vrij druk op het grote terras. Gedrukt lijkt de stemming niet. Men kijkt naar de late zeilboten, die over het water glijden. Zo nu en dan komt een vliegtuig over, wij zitten juist onder een van de drie luchtcorridors. Daar, wijst een Berlijner zijn gasten, drie of vier kilometer verder, is de grens met de D.D.R. Dan voorspelt hij, hoe druk het morgen hier wel zal zijn, op zondag. Grünewald, Havel en Wannsee - enkele tientallen vierkante kilometers. Het ganse recreatiegebied voor meer dan twee miljoen mensen.

[p. 6]

Anderhalf uur later op de Kurfürstendamm. De lichtkrant meldt, dat Kroetsjof heeft gedreigd de luchtcorridors te sluiten. Een paar mensen slechts blijven er even voor staan. Op de eivolle terrassen doen de krantenverkopers bepaald geen goede zaken. De etalages, de gevels, de daken stralen van licht. Het Wirtschaftswunder manifesteert zich hier volop, uitdagend. Het culmineert op de twaalfde verdieping van het Hiltonhotel aan de Budapesterstrasse. Tientallen paartjes verdringen zich voor de deuren van ‘Eilfahrstuhl’, die alle hotelverdiepingen overslaat. Een portier heeft zich er breed voor geplant: niemand mag voorlopig naar boven. Geen van de vele honderden plaatsen - aan de twee bars, rond de dansvloer, in het restaurant - is vrij.

's Middags, omstreeks vijf uur, wanneer de ‘afternoon tea’ wordt geserveerd (à raison van 6,5 mark, prix fixe), is het al net zo. Het blijken vrijwel uitsluitend Berlijners te zijn die hier hun vertier zoeken. Er zijn er maar weinigen die uit de grote vensters kijken - naar het Brandenburger Tor, waarop de rode vlag wappert; naar de kille pronktorens van de Stalin-Allee.

Eerste bezoek aan de Oostsektor: het duurde twintig minuten voor we de Friedrichsstrasse in konden rijden. De Amerikanen waren juist aan het rangeren met drie zware tanks. Aan de andere kant hebben we geen gevechtswagens gezien. Wel zeer veel volkspolizisten en volksarmisten, in hun hatelijke uniformen.

Het heeft ons anderhalf uur gekost om Adlershof te bereiken, de zetel van het Staatliches Rundfunkkomitee. Zo ver was het niet, maar de jeugdige verkeersagenten stuurden ons steeds een andere kant uit - wanneer ze al bereid waren om inlichtingen te geven. Enkelen snauwden, dat we toch behoorden te weten, dat je op een kruispunt niet mag stoppen (er viel op dat moment nauwelijks verkeer te bespeuren). Anderen maakten de eerlijke indruk, het echt niet te weten. Het staat wel vast, dat de meeste Vopo's van buiten Berlijn naar hier zijn gebracht.

De imposante studio's stonden ook zwaar onder bewaking. Alleen de toegang tot de portiersloge was vrijgehouden. Daar zaten twee vrouwen achter de balie. In dezelfde blauwe schorten, die de vrouwelijke wegwerkers op de Autobahn nabij Magdeburg droegen. Zij waren vriendelijk, belden onmiddelijk de persafdeling. Uit het gesprek konden we afleiden, dat men geen behoefte had aan een ontmoeting. Niettemin verscheen na tien minuten een jonge secretaresse. Vreemd, dat wij ons niet van tevoren hadden aangemeld. Dan zou er zeker iets voor ons zijn georganiseerd; een ontmoeting met collega's, een bezichting van het complex. Onaangekondigde gasten zijn wij niet gewend. Alles was nu wel heel moeilijk. Onze partijleider spreekt hier in het gebouw, het is een Intervisie-uitzending (Intervisie is het oosteuropese pendant van Eurovisie). Zij kon weinig vertellen, was pas veertien dagen in dienst (zei ze).

Na een kwartier kwam zowaar haar chef toch ook even kijken. Een struise kordate vrouw van het apparatsjik-type. De secretaresse had voor ons vijven één heel programmablad ter beschikking; de chef liet een compleet assortiment aanrukken. Wij hadden al wel begrepen dat er, met Ulbricht zelf in de studio, geen kans zou zijn op een ontmoeting met Karl von Schneider de programmachef en opperpropagandist - producent van commentaren, waarin elk psychologisch element ontbreekt; die mogelijk nog grover en minder genuanceerd zijn dan die van Jahn en diens trawanten van Goebbels' Reichsrundfunk.

(Pikante noot nummer één: Von Schneider is zijn loopbaan begonnen bij de voortreffelijke Nordwestdeutsche Rundfunk in Hamburg, toen de tegenwoordige directeur-generaal van de B.B.C., Hugh Carleton Greene daar de scepter zwaaide.

Pikante noot nummer twee: Von Schneiders vrouw, de populaire actrice Inge Keller, had de dag tevoren te kennen gegeven, dat zij voortaan uitsluitend rollen van arbeidersvrouwen of dienstboden wilde spelen).

Van de Friedrichstrasse zijn we regelrecht naar het raadhuis Schöneberg gereden, waar de senaat van West-Berlijn recipieerde ter gelegenheid van de radio- en televisietentoonstelling, het verbluffende volksfeest aan de voet van de uit 1924 daterende Funkturm, waar de politieke spanning de pret niet mocht drukken. (Duizenden Duitsers met boodschappentassen, waar alle prospectussen in worden gestopt die maar te krijgen zijn).

Willy Brandt stond als een eenzame, intelligente, duidelijk vermoeide proletariër temidden van de buikige senatoren, kooplieden en industriëlen in een hoekje van de raadzaal, waar de honderden gasten zich de Sekt goed lieten samen. Iemand complimenteerde hem met zijn rede van die ochtend - een positieve speech zonder een spoor van volksmennerij, ditmaal - en vertelde daarna van een bezoek aan de Oostsektor. De regerende burgemeester trok zich prompt terug. Was het omdat hij dergelijke excursies als verraad beschouwde - enkele andere westberlijners reageerden zo, maar van de man die de wereld zo graag de tegenstelling wil laten zien, kan men het niet verwachten - of ergerde hij zich ook aan de gewichtige zakenman, official van de tentoonstelling, die zich onmiddellijk met een grijnzende mond vol gouden tanden in het gesprek mengde. In goed Nederlands. Waar hij dat had geleerd? Im Heer - als je zo lang in een land bent, moet je toch met de mensen kunnen spreken, nietwaar.

Het tweede bezoek aan de Oostsektor brachten wij de volgende dag, tegen de avond. Wij waren alleen ditmaal. De Amerikaanse tanks stonden langs het trottoir geparkeerd, zodat we na een vluchtige pascontrole door een westberlijner in burger, zonder oponthoud aan de slalom door de barricaden konden beginnen. De Vopo's hadden geen bezwaar tegen fotograferen. Maar in de hal van het station Friedrichstrasse werden we door een zwart geuniformeerde bedrijfsmilicien, met de stengun onder de arm, naar het loket van het wisselkantoor begeleid. Het omwisselen van tien mark west in tien mark oost bleek een omslachtig karwei. Pasnummer werd geregistreerd, wij kregen de opdracht de kwitantie van de Deutsche Notenbank zorgvuldig te bewaren. Tegelijk met een lange rij goed gewapende vrijwilligers van de bedrijfsmilitie liepen we naar buiten. Het was een lugubere sensatie. Maar de Achtgroschenbuben - zoals Ulbrichts Neues Deutschland de nozems noemt die beinvloed zouden worden door ‘Frontstadtchef’ Brandt - onder het viaduct van de S-Bahn leken zich weinig van de vertoning aan te trekken.

Vlak achter dit station staat het Theater am Schiffbauerdamm, waar Helene Weigel als hogepriesteres de nagedachtenis van haar man Bertolt Brecht en diens volkstheatercultus dient. Brecht, wiens Puntila vorige week in het westberlijnse Schillerthater in première zou zijn gegaan. Met in de hoofdrol Curd Blois, een der renegaten van het Berliner Ensemble, die jaren aan de Schiffbauer-

De tekeningenserie in dit nummer, ‘zelfportret’, is van Peter Vos

[p. 7]

damm heeft gespeeld. De voorstelling is afgelast, nadat enkele westberlijnse kranten daarop hadden aangedrongen. De intendant heeft meegedeeld, dat hij zijn besluit volkomen onafhankelijk heeft genomen. De westberlijnse intelligentsia heeft er niet onverdeeld over gejuicht. Maar ook vele intellectuelen menen dat het onvermijdelijk was. Het westberlijnse volk had geprikkeld kunnen worden tot protestdemonstraties, die wel eens riskante gevolgen zouden kunnen hebben.

De Stalinallee bij avond. Bleekzuchtig pronkstuk van socialistisch-realistische architectuur. De twee rijen dik geplante hoge betonnen lantarenpalen met hun imponerende armaturen kunnen het gemis aan lichtreclames niet vergoeden. De strakke façades zijn als gesloten muren. Slechts één etalage hebben we gezien, waarin de politieke propaganda ontbrak. Een bloemenzaak bij het Frankfurter Tor. Uitsluitend groene planten - géén kleuren, geen bloesems. Op de ruit nog het verbleekte schildje van de Fleurop ‘Wij verzenden door heel Europa’. Verder overal, tussen het vlees en de aardappelen; tussen de mannenpakken en de namaak-bijoux; tussen de kwasimoderne meubelen en de lingerie, grote rode kartons met leuzen in witte letters; ‘Die grosse Chance der deutschen Nation’ - ‘Der Friedensvertrag und die Schaffung einer entmilitarisierten Freien Stadt Westberlin sind für unsere Nation der Schlüssel zum Frieden und Wiedervereinigung Deutschlands!’ - ‘Herr Brandt hat nichts zu verlieren, aber die westdeutsche Bourgeoisie hat etwas zu verlieren’. Daarnaast, in de levensmiddelen-zaken, kleinere grauwe kartons: ‘Hamstert niet, wij kopen niet terug’.

Achter de monumentale façade een typisch Duits-provinciaal eethuis. De kellner vraagt eerst onze passen, wil pas daarna de bestelling opnemen. Het is vol, maar er wordt weinig geconverseerd. Niemand kijkt naar ons. Pas na tien minuten zeggen onze tafelgenoten: ‘U komt uit Holland? Jammer dat we hier niet kunnen praten’. Zij komen uit Dresden, een vrachtautochauffeur en een vertegenwoordiger. Hebben Ausweise nodig, om Oost-Berlijn te mogen betreden. Twintig overuren per week maakt hij, om zijn woning te kunnen afbetalen, vertelt de chauffeur. Van dit hele leven hier word je zo nerveus. En de vertegenwoordiger: ‘Denk niet dat je bij ons in Dresden met onbekenden kunt spreken, dat je überhaupt vrijuit kunt praten, in een café of op straat. Een ding willen ze wel zeggen: laat er alsjeblieft geen oorlog komen. Die kan het alleen erger maken. ‘Wij kennen de waanzin nog zo goed, wij herinneren ons de bombardementen van 1945 als de dag van gisteren.....’

Een westberlijnse collega over zijn nichtjes, die in de tweede week van augustus nog juist op tijd naar de vrije wereld zijn ontkomen, meisjes van achttien en twintig jaar: ‘Over huishoudelijke zaken kunnen we praten. Zo gauw het over andere onderwerpen gaat, cultuur, politiek, begrijpen we elkaar niet. Met dezelfde woorden bedoelen we volkomen andere dingen. Dat is de moeilijkheid’.

Langs de mooie weg door de westduitse Harz, tussen Goslar en Detmold staan om de kilometer de rood-zwarte verkiezingsborden van de F.D.P.: ‘Kein dreigeteiltes Deutschland’. Met kaarten, waarop Oost-Pruisen en Sudetenland duidelijk als Duits grondgebied zijn aangegeven. Allen Gdansk (Danzig) en de corridor heeft men zowaar wit gelaten....

Het Axel Springer-Verlag heeft de redacteuren van zijn bladen al meer dan een jaar geleden verboden, één woord te schrijven over de opvoering van stukken van Bertolt Brecht in de Bondsrepubliek of in de D.D.R. Maar in een Berlijnse boekhandel zagen wij centraal in de etalage uitgestald en opengeslagen tegen de ruit geplakt het nieuwste deeltje van de rororo-Taschenbücher. ‘Die Alternative - oder brauchen wir eine neue Regierung?’

Twintig letterkundigen, onder wie een aantal belijdende rooms-katholieken, roepen daarin de bevolking van de Bondsrepubliek op haar stem uit te brengen op de kandidaten van de S.P.D. Niet omdat zij die partij zo ideaal vinden, wel omdat zij voortzetting van het C.D.U./C.S.U.-bewind voor de jonge westduitse democratie, die nog nooit een ander bewind (en een andere wind) heeft gekend, levensgevaarlijk achten. Hun opstellen zijn prikkelende lectuur. Men hoeft het met de inhoud niet eens te zijn, om de democratische gezindheid erin te onderkennen. Twee citaten. Het eerste van Gerhard Szczesny, voorhamerend op het thema van zijn Die Zukunft des Unglaubens:

‘Die Kirchen beklagen zu Recht die Nöte, denen sich der gläubige Christ im marxistisch-leninistischen Weltanschauungs-Staat der DDR ausgesetzt sieht; sollte ihnen entgangen sein, dass die Bundesrepublik nur noch wenige demokratische Skrupel zu überwinden hat, um sich als perfekten christlichen Weltanschauungs-Staat zu präsentieren?’

Het tweede, van Axel Eggebrecht, handelt over de neutraliteit: ‘Schon das Thema grenzt an Verrat, wie die Dinge jetzt laufen. Und doch ist Kleindeutschlands sicherste Lebenschance eine eng an den Westen angelehnte Neutralität. Das wäre undankbar gegen Amerika? Aber ohne Bedenken ziehen wir den grossen Bruder in unsere Konflikte herein. Wir müssen wesentlich bescheidener denken. Weshalb wird der Vergleich mit Österreich, mit Finnland erbittert abgelehnt? Aus Grössenwahn? Um so schlimmer’.

Kommentaar van de (oostduitse) Deutschlandsender op de hervatting van de atoombomproeven door de Sowjet-Unie: ‘Dit dringend appèl op het wereldgeweten is nodig geworden door het onverantwoordelijk hitsen van de imperialistische Kriegsverbrecher. Daarom begroeten wij, de regering van de D.D.R., het besluit van premier Kroetsjof met instemming’.

‘Sie meinen doch auch, es wird sich normalisieren?’