Hollands Weekblad. Jaargang 3

[p. 7]

Twee zomers
H. van Galen Last

Dat de geschiedenis zich nooit herhaalt spreekt vandaag voor het ‘ontwikkelde’ deel van de publieke opinie evenzeer vanzelf als gisteren de idee dat de geschiedenis niet anders doet dan zich herhalen. München 1938 en Berlijn 1961? Iedereen ziet ogenblikkelijk de verschillen. Kroesjtsjew is geen Hitler - en een tegenstander die geen Hitler is, is blijkbaar voor velen al een tot dankbaarheid en vertedering stemmend feit. Met Amerika is geen München mogelijk, volgens anderen, die wel eens vergeten hoe groot de Amerikaanse verantwoordelijkheid is geweest voor dat andere München dat Yalta heette. Benito Mussolini ligt vergeten in zijn graf en dat De Gaulle geen Daladier is, daarover bestaat ook geen verschil van mening, al geeft juist dit feit nog wel eens aanleiding tot bezorgdheid.

Toevallig echter kreeg ik onlangs een nummer onder ogen van een goed liberaal Nederlands dagblad, en opeens was het er toch, ondanks alles, dat gevoel dat Tsjecho-Slowakije 1938 en Berlijn 1961, bij alle verschillen, angstwekkend veel op elkaar lijken, dat de stomme geschiedenis zich tòch altijd herhaalt. Van enige sympathie voor het communisme kan deze krant die zijn lezers vooral vindt onder het ‘betere publiek’ - van Den Haag nog wel - bezwaarlijk worden verdacht. En toch. Iemand die niets wist van de lange voorgeschiedenis van het gedonder om Berlijn zou, zonder zich te forceren, uit dit liberale dagblad de indruk hebben kunnen krijgen dat die eeuwige Duitsers weer eens bezig waren geweest, dat ordeverstorend volkje met zijn ‘revanche’-dromen en zijn toch wel aanmatigend optreden. Uiteraard klaagde het blad over het aanmatigende Duitse optreden tegenover Kennedy, maar daaruit zou de slimme lezer wel weten te lezen dat ook de Russen, bij al hun ook niet zo prettige eigenschappen, toch wel reden hadden misschien om aan het eind van hun geduld te zijn met deze volksstam. Brave oud-kolonialen zouden, na de lezing van hun lijfblad, tegen elkaar kunnen hebben gezegd: ‘Duitsers blijven toch maar Duitsers’, precies zoals zij in hun jeugd, tijdens het filosofie-uurtje in De Harmonie ‘op Batavia’, tegen elkaar zeiden dat Inlanders toch in de eerste plaats Inlanders bleven.

Toch zag het liberale blad nog wel reden om de toekomst met enig vertrouwen tegemoet te zien, want het werd steeds duidelijker dat het Frans-Duitse verzet tegen de Angelsaksische plannen om zo gauw mogelijk met de Russen aan tafel te schuiven, op het punt van breken stond; men zou wel gauw bakzeil moeten halen tegenover de Angdlsaksen en er waren zelfs Duitsers bij wie eindelijk het inzicht kwam dat het misschien het verstandigst was om zich maar bij de scheiding van Oost- en West-Duitsland neer te leggen. Dit alles werd meer gesuggereerd dan ronduit gezegd - men schreef niet, zoals Schneiders in het Hollands Weekblad van 16 augustus zo rondborstig deed, over Duitsers en Fransen als over ‘gevaarlijke vrienden’, maar men gaf fijntjes te verstaan dat zij het waren (al had het liberale dagblad, in dat nummer althans, het oog vooral op de Duitsers gericht) en dat het nu tijd werd dat zij eens stevig op hun nummer werden gezet.

Wanneer hadden wij soortgelijke geluiden al eens eerder gehoord? Het is misschien toeval dat ik op mijn rhetorische vraag zou kunnen antwoorden: in datzelfde blad, in augustus-september 1938 (al speelden vooral de Duitsers toen een andere rol). Ik ben er van overtuigd dat vandaag communisanten in die krant geen gelegenheid zouden krijgen om over buitenlandse politiek te schrijven, zoals de fascisanten die in 1938 wel hebben gehad. Maar toen en nu stond het blad niet alleen in zijn slechte humeur tegenover de zwakste partij die soms leek te weigeren zich als zwakste partij te gedragen, die ‘onnodig provocerend’ optrad, die het ontbrak aan realiteitsbesef, die zich niet wilde schikken in het onvermijdelijke; in zijn slechte humeur ook tegenover de ‘gevaarlijke vrienden’ die wilden volharden in een politiek van halsstarrigheid. Toen, als nu, bestond er die neiging om tegen de geschiedenis te trappen als een kind tegen de stoel waaraan het zich gestoten heeft. In 1938 begrepen sommigen opeens hoe onzinnig het verdrag van Versailles was geweest, zoals nu zo velen begrijpen dat die verdeling van Berlijn... enfin, de Russen moeten natuurlijk Berlijn wel voelen als een doorn in hun vlees, zoals Hitler in 1938 Tsjecho-Slowakije voelde als een pistool op zijn borst.

Natuurlijk zijn er tegen de Duitsers nu, zoals tegen al onze ‘vrienden’, en zoals tegen de Tsjechen toen, grieven te bedenken die niet zonder grond zijn, maar het breed uitmeten ervan leidt, in deze omstandigheden, zoals destijds, tot het verdoezelen van de werkelijke oorzaak van de crisis. En wie, in verband met de kwestie-Berlijn, de Duitsers en De Gaulle aanwijst als onze ‘gevaarlijke vrienden’, doet dat omdat hij er een goede reden toe heeft - hij is bereid de

[p. 8]

Russen datgene toe te staan waar zij, in eerste instantie, om lijken te vragen: de erkenning door het Westen van de D.D.R., en daarmee van de blijvende verdeling van Duitsland.

Ik behoor tot degenen die hopen dat het nooit zover hoeft te komen, niet uit een overmaat van sympathie voor de Duitsers, en ook niet omdat ik blind zou zijn voor de voordelen die de verdeling van Duitsland voor de rest van Europa kan hebben. Ik ben, op het punt van de hereniging van Duitsland, eventueel bereid om het zelfbeschikkingsrecht te laten wijken voor de belangen van de niet-Duitse Europeanen. Maar de erkenning van de D.D.R. kan nooit een oplossing van het Duitse vraagstuk zijn, verplaatst het ‘Duitse’ gevaar hoogstens: zolang er een D.D.R. is, is een deel van Duitsland in handen van lieden die nog lang niet hun geloof in de uiteindelijke nederlaag van de niet-communistische wereld hebben opgegeven. En wat een vernedering zou het straks betekenen - wie zich september 1938 niet meer herinneren kan, leze er Ter Braak's prachtige Het Verraad der Vlaggen op na - om ons te hebben laten lijmen met een precaire ‘vrede’ in ruil voor de permanente knechting van 17 miljoen mensen die het sacrosancte zelfbeschikkingsrecht op nog heel andere punten dan dat van de hereniging alleen wordt ontzegd. Voor dat recht opkomen ten behoeve van Angolezen, Nyassalanders en Algerijnen, maar het onthouden aan wie toevallig in Europa wonen - daarvoor draait een opportunistische zedemeester als Nehru inderdaad zijn hand niet om, maar er zijn gelukkig nog andere neutralisten die het oprechter menen met hun eigen denkbeelden: als de berichten juist zijn heeft Norodom Sihanoek, de heerser van Cambodja, aan Kroesjtsjew als zijn mening geschreven dat de kwestie-Berlijn slechts werkelijk kan worden opgelost door in de eerste plaats de Berlijners zelf in volle vrijheid over hun eigen lot te laten beslissen.

Het is mogelijk dat de erkenning van de D.D.R. voor het Westen noodzakelijk zal blijken om een militaire nederlaag te voorkomen - ik kan dat, evenmin als wie dan ook in Nederland, niet beoordelen bij gebrek aan kennis van de militaire kaarten. Maar het is wel opvallend dat velen van wie ons nu aanraden de Russen hun zin te geven, dezelfden zijn die beweren dat Kroesjtsjew geen gek is als Hitler, en dat hij bepaald geen oorlog wil. Maar als dat laatste zo zou zijn, waarom dan toegeven aan eisen waarvan de ongerechtvaardigdheid in het oog springt?

Die wind die er waait, om de zaak waar het om gaat al bij voorbaat van de hand te

[p. 9]

doen, met het sous-entendu, al of niet naïef gemeend, dat de tegenpartij dan tevreden zal zijn gesteld - die wind, die ook in 1938 zo krachtig heeft gewoed, is niet in ons land opgestoken, maar komt uit een hoek waar zoveel van onze winden vandaan komen: uit Engeland. En tot nu toe tenminste, komt hij minder uit Downing dan wel uit Fleet Street. Het is de Engelse pers die in opvallende eensgezindheid, en al geruime tijd, de geluiden voortbrengt die nu ook in Nederland steeds sterker worden.

In dit bestek kan ik er niet aan denken deze bewering met uitvoerige citaten te staven. Een recente gebeurtenis echter lijkt mij voldoende de geestesgesteldheid van de Engelse dagbladpers aan te geven, een gebeurtenis die op voortreffelijke wijze aan de kaak is gesteld door H.R. Trevor-Roper in het juli-nr. van Encounter. De gezaghebbende historicus A.J.P. Taylor heeft een boek gepubliceerd, The origins of the second world war, waarin, volgens Trevor-Roper, Hitler wordt afgeschilderd als een normale staatsman, met wie men niet in oorlog zou zijn gekomen als men de redelijke politiek die in 1938 tot München leidde, in 1939 niet had opgegeven toen het om Hitler's redelijke eisen t.o.v. Danzig en de Poolse corridor ging. Wie nu een paar jaar geleden Taylor's weerzinwekkende verheerlijking van München in de Guardian heeft gelezen, heeft voor zichzelf de zekerheid dat Trevor-Roper, in zijn door sprekende citaten ondersteunde artikel, niet overdrijft. Maar wat gaat een gaga geworden historicus te meer ons aan?

Van belang voor ons is dat Trevor-Roper in zijn stuk aantoont hoe zeer deze (historisch onhoudbare) lofzang op een principiële politiek van appeasement in het Engeland van vandaag in een behoefte voorziet. Wat ik destijds aanzag voor een op zichzelf staande ontsporing van de beroemde krant uit Manchester, blijkt nu overal te zijn bejubeld: Taylor is in de Engelse pers vergeleken met Gibbon en Macaulay. Het Times Literary Supplement sprak van Taylor's ‘methodical and impeccable logic’ en de Observer, van welk blad de historicus een geregeld medewerker is, verklaarde zijn werk tot een ‘almost faultless masterpiece’. Men hoeft deze Engelse critici niet van posthume sympathie voor Hitler te verdenken; in A.J.P. Taylor wordt de man gehuldigd die zulke duidelijke lessen weet te geven ook voor de situatie van nu. Met dat al lijkt het mij ondenkbaar dat een boek als dat van Taylor in een ander West-Europees land de ontvangst zou hebben gekregen die het aan de overzijde van het kanaal ten deel viel. Zo ver gaat de invloed van de Engelse pers, gelukkig, nog niet.