Hollands Weekblad. Jaargang 3

[p. 4]

Nieuw perspectief in België
E. Damen

Met middeleeuwse praal is de vorige week in de Sint Romboutskathedraal van Mechelen het stoffelijk overschot van Joseph Ernest kardinaal Van Roey ter aarde besteld; een tijdperk nadert zijn afsluiting en een nieuw tijdperk werpt reeds zijn schaduwen vooruit. Te Luik ligt al geruime tijd zwaar ziek mgr. Kerkhoffs, die zelfs geen deel meer heeft aan het bestuur van het gelijknamige bisdom. Na zijn overlijden verwacht men in België een tamelijk omvangrijke reorganisatie van de kerkelijke hiërarchie, waarvan de politieke betekenis niet onderschat mag worden.

Van Roey was in wezen de laatste vertegenwoordiger van een regiem en een systeem, dat in deze tijd niet meer past, zeker niet in onze noordelijk Europese landen, doch de molens van Rome malen langzaam en in de overwegend katholieke landen mist men het lichtelijk eigengereide aanpassingsvermogen, dat de leiders der Duitse katholieke organisatie tegenwoordig bezitten. De verhouding tussen de kerk en de maatschappij in België werd van alle westeuropese landen nog het langste bepaald door de verstandhouding tussen de kerkelijke leiders en de economische leiders (industriëlen), die men in België spottend kan horen omschrijven als de verstandhouding van ‘Hou jij ze arm dan hou ik ze dom’.

Bij het overlijden van kardinaal Van Roey, die bijna veertig jaren in België de katholieke toon aangaf, zijn er vele lofzangen op hem geschreven; hij was een karaktervol man, die zijn man stond in het verzet, in de schoolstrijd en in zijn actie tegen het materialistisch socialisme. Hetgeen waar was, maar evenzeer is waar, dat Van Roey een potentaat was van de oude school, die met een groot deel van de Belgische geestelijkheid niet voldoende heeft beseft, dat ook voor België nieuwe tijden waren aangebroken, die niet alleen werden gekenmerkt door het verlies van Congo en de rebellie der ‘zwarten’. Het volbrengen der Vlaamse emancipatie, het streven naar een economische en politieke integratie, de nieuwe inzichten terzake van een rechtvaardige verdeling van het nationale inkomen en de verdieping van het inzicht omtrent de opgaven van de democratie hebben in België het verlangen doen ontstaan naar nieuwe maatschappelijke vormen. Toen dit verlangen hinderpalen ondervond, vond het uitwegen zoals het federalisme maar ook het antiklerikalisme omdat de kerk, in menig opzicht terecht overigens, geïdentificeerd werd met oude vormen, die zichzelf hadden overleefd. Omtrent deze ontwikkeling is Rome goed ingelicht geweest.

Tot goed begrip is het wellicht goed even in te gaan op de kerkelijke organisatie. Het katholieke volk leeft in gemeenten, parochies, aan het hoofd waarvan een pastoor staat. Wanneer zulk een parochie groot is, zijn er ter assistentie van de pastoor kapelaans. Een groep parochies is administratief, doch verregaand onafhankelijk, vereend tot een dekenaat; de feitelijke baas van een pastoor is echter de bisschop. Zoals er in Nederland bisdommen zijn voor de gebieden rond Utrecht, Haarlem, Breda, Den Bosch, Roermond, Rotterdam en Groningen zijn er in België bisdommen te Mechelen, Gent, Brugge, Doornik, Luik en Namen. Al eeuwen lang was Mechelen een aartsbisdom en zeventien opeenvolgende aartsbisschoppen van Mechelen hadden de waardigheid van kardinaal, hetgeen wil zeggen, dat zij konden deelnemen aan de pauskeuze, doch feitelijk niets méér. Een bisschop ressorteert in wezen alleen maar onder Rome, dat hem benoemt; de organisatie is niet straf en de goede trouw speelt in de verhoudingen een grote rol, wat ook begrijpelijk is bij het ethische karakter ener religieuze groepering. Niettemin zijn aartsbisschoppen naar buiten tamelijk evidente exponenten van het katholicisme; als zij persoonlijkheden zijn van het niveau van een De Jong, een Mercier of een Van Roey kunnen zij vooral in bewogen politieke tijden (bezetting) een belangrijke morele steun voor een gehele natie zijn. Omgekeerd ontlenen zij kracht aan hun positie en zo was het bijv. een bekend feit, dat indertijd de Gestapo een zeer heilzaam ontzag had voor De Jong en voor Van Roey; overigens bestond er in de systematiek van nazi-Duitsland een temporisering dat de aanpak van het katholicisme moest worden uitgesteld totdat eerst de Joden vernietigd waren en vervolgens het lutheranisme tot volledige onbetekenis was gelijkgeschakeld.

Naast het directe contact van de bisdommen met Rome is er van land tot Vaticaan contact door middel van de pauselijke ge-

[p. 5]

zant (nuntius) en in België was het duidelijk, dat de pauselijke nuntius nauwgezet de politieke ontwikkeling volgde, voor zover deze van belang was voor de positie van de katholieke kerk. Het politieke aspect was speciaal in België bijzonder gecompliceerd. De strijd om de gelijkstelling van het bijzondere (katholieke) onderwijs met het openbare regardeerde de kerk en haar opvatting van haar zending en taak. Ook de koningskwestie was zo'n facet en verder het complex van taalkwestie en federalisme.

De situatie in België is niet alleen gecompliceerd, zij is in haar complicaties bovendien de laatste decennia nogal sterk veranderd. De Vlaamse emancipatie werd mede daardoor een feit, doordat de Vlamingen de meerderheid gingen vormen van de circa 9 miljoen tellende Belgische bevolking en politiek (stemmen) gelijkberechtigd waren. Waar Vlaams (Nederlands) een kleine taal is en Waals (Frans) een wereldtaal, zijn er maatschappelijk enige vertekeningen, die de Vlaamse culturele activiteit levendig houden en tegelijk het typisch Vlaamse bedrijfsleven van Antwerpen op praktische overwegingen dwingen een groot deel der correspondentie in het Frans te voeren; typerend voor het maatschappelijk succes van de Vlaamse beweging is niettemin een verschijnsel als bijv. de financiële verslaggeving van een bedrijf als Cockerill, dat afzonderlijk een Franstalig en een Nederlands jaarverslag publiceert en dat op een Franse brief uit Nederland antwoordt (uit Luik) met een volkomen correcte Nederlandse brief.

De taalkwestie is nu eenmaal geen eenvoudige zaak. In het Groothertogdom Luxemburg heeft men de knoop doorgehakt: de bevolking spreekt Letzeburgs en leert op de lagere school goed Duits, maar de ambtelijke taal en die van de industrie is Frans. Een ander voorbeeld, dat de taalkwestie geen eenvoudige zaak is, levert het bisdom Luik, dat de Belgische provincies Luik en Limburg omvat. De taalgrens loopt daar niet alleen dwars doorheen, maar ondervindt bovendien speciale complicaties in de oostelijke grensgebieden, die van de ene generatie op de andere nu weer Belgisch dan weer Duits waren. Omdat Luik een Franstalige provincie is zet de waterstaat in Moresnet langs de weg een waarschuwingsbord met ‘Grainailles errantes’ zonder Vlaamse vertaling tegenover een kruisbeeld, waarop in gothische letters staat ‘Mein Jesus Barmherzigkeit’.

Omwille van de taalkwestie zouden velen gaarne zien, dat het bisdom Luik zou worden gesplitst in een Frans deel onder Luik en een Limburgs bisdom eventueel met Tongeren of Hasselt als zetel. Na het overlijden van mgr. Kerkhoffs wordt dat wel verwacht en iets dergelijks speelt nu plotseling in Mechelen, waarvan het Vlaamstalige bisdom Antwerpen zou kunnen worden afgesplitst en het tweetalige bisdom Mechelen (waaronder Brussel) zou overblijven. De gedachte is niet nieuw, maar Van Roey heeft zich er enorm tegen verzet, vermoedelijk minder uit machtswellust dan omdat de creatie van een of meer Vlaamse bisdommen de illusie van het Vlaams/Waalse evenwicht voorgoed zou verstoren en de Walen zou irriteren. In Luik liggen deze dingen iets minder moeilijk doordat het welvaartaccent sterker op het Waalse element ligt, althans lag en het opdringen van het Vlaams anders dan in Brabant wordt geremd doordat de taalgrens over een flinke lijn tevens rijksgrens is (Visé-Malmédy).

Het overlijden van Van Roey is nu samengevallen met een periode van moeilijkheden aan de Waalse kant, overwegend gevolg van economische relatieve achteruitgang in Wallonië. Wanneer een bisschop is gestorven komen de kanunniken (‘afdelingschefs’) bijeen om een ‘vicaris capitularis’ aan te wijzen, een hoogwaardigheidsbekleder die met de afwikkeling van de lopende zaken is belast. De benoeming van de nieuwe (aarts)bisschop geschiedt door Rome. Toen op 7 augustus de kanunniken in de kapitaal-zaal van de Sint Romboutskathedraal net bijeengekomen waren, moesten ze bij mgr. Suenens, de hulpbisschop van Mechelen, komen om kennis te nemen van een schrijven van de pauselijke nuntius, waarin werd medegedeeld, dat ze niemand behoefden aan te wijzen, want dat de paus te Rome alreeds een waarnemer, een ‘administrator apostolicus’ had aangewezen in afwachting van de benoeming van een nieuwe aartsbisschop. Voor de functie heeft het Vaticaan mgr Suenens, de hulpbisschop, benoemd.

De gang van zaken is nogal ongewoon en heeft dan ook niet nagelaten in België de openbare mening in beroering te brengen; een dergelijk ingrijpen van Rome geschiedt traditioneel alleen ‘propter graves rationes’ zoals het kerklatijn zegt, dus vanwege ernstige redenen. Een reden, die ernstig genoeg is vanwege de politieke consequenties, zou een splitsing van het aartsbisdom Mechelen zijn. Wat zulk een zuiver kerkelijk-organisatorische handeling wel met politiek te maken heeft, wordt al spoedig duidelijk indien men de splitsing wil zien tegen de achtergrond van de taalkwestie, het opkomend federalisme en het politiek

[p. 6]

verleden. Niet alleen Van Roey wees de splitsing af, maar ook de (socialistische) regering Van Acker, die er een accentuering van de taalgrens in zag en derhalve een nieuw element voor het federalisme waartoe de Walen duidelijk meer en meer neigen. In de berichtgeving over deze ontwikkeling meldde de Brusselse correspondent van De Tijd, dat kerkelijke kringen in België er rekening mee houden, dat de verdere ontwikkeling zal rusten totdat de huidige bisschop van Luik dood is en zonder persoonlijke problemen de hele kwestie van de Belgische bisdommen kan worden afgehandeld.

Op zichzelf raakt het reorganiseren van kerkelijke administraties een land maatschappelijk niet of nauwelijks. Nog niet zo lang geleden zijn in Nederland de provincies Friesland, Groningen en Drenthe onder een nieuw bisdom Groningen gekomen en werd het aartsbisdom Utrecht met deze provincies verkleind. Ook is er een nieuw bisdom in Rotterdam gekomen, dat vrijwel de gehele provincie Zuid-Holland omvat, die vroeger onder het bisdom Haarlem ressorteerde. Zelfs in katholieke kringen is daaraan niet veel aandacht besteed. Er zit aan het hoofd van het Vaticaanse ‘ministerie’ dat de organisatie van de bisdommen onder zich heeft, op het moment een kardinaal die de mentaliteit heeft van een verstandige bedrijfseconoom en die vooral op hanteerbare bestuurseenheden gesteld is. Bij een groeiende bevolking neemt het aantal eenheden dan toe. In België is echter de groei der bevolking veel langzamer dan in Nederland. Het totale geboortenoverschot is in Nederland driemaal zo groot en bovendien wordt het Belgische overschot geflatteerd door de Vlaams/Limburgse provincies; er is sprake van een sterke vergrijzing van de bevolking. Zelfs indien men afziet van de sterk toenemende onkerkelijkheid in Nederland vormen er de katholieken nog geen 50 pct van de bevolking, in België echter tegen de 100 pct, wat zijn invloed op de maatschappelijke structuur niet mist. Weliswaar is het onderwerp altijd oorzaak van discussie en controverse, maar naarmate in landen het katholicisme universeler en vanzelfsprekender is, zijn de tegenstellingen tussen arm en rijk groter, is de vooruitgang op economisch gebied langzamer en moeizamer. Duidelijk waarneembaar in een periode van nog geen twintig jaar is het verschijnsel van de welvaart van de Belgische arbeider, die in 1944/1945 een stuk boven de Nederlandse lag en nu er onder, hoewel Nederland in die periode een industrie moest opbouwen, waarvoor in België zeker de basis al een eeuw bestond (staal, kolen). Een zekere gedesinteresseerdheid in de materie (tevreden met het aardse lot) kan een lange tijd voortbestaan totdat onder bepaalde invloeden (kolencrisis) ineens een explosie komt (Renard en de januarirevolutie) die nu in een mild federalisme min of meer is gekanaliseerd omdat zulks voor het van huis uit roomse geweten nog de eenvoudigste uitweg was naast een zachtaardig antiklerikalisme en een halfslachtige onkerkelijkheid. Het federalisme van een Waals en een Vlaams staatje binnen één België stelt nog niet veel voor en kan weer geheel worden opgelost, maar het draagt in zich de kiemen van de desintegratie van de staat. Deze wordt geremd omdat Nederland noch Frankrijk aspiraties van bedenkelijke aard hebben en bovendien de Belgische staatkundige constructie door het hoge beschavingspeil van de gehele bevolking en haar redelijkheid in het geheel der westeuropese naties hechter is dan sommige volksmenners zouden willen doen geloven. De economische (en politieke) top is echter kennelijk niet zonder ‘misgivings’ al is de staatkundige eenheid evident mogelijk gebleken ondanks de twee rassen en de twee talen. Naarmate de kerk sterker wordt geïdentificeerd met de welvarender klasse gaat haar dat op den duur zieltjes kosten, hoe langzaam zich die ontwikkeling ook voltrekt. Het is mogelijk, dat zij nu wil trachten deze identificatie te verzwakken door schijnbaar aan het federalisme tegemoet te komen in deze bisdommenkwestie. Maar tevens loopt zij ook voor de zoveelste keer achter de feiten aan.

Vijftig jaar geleden was de creatie van bisdommen in Antwerpen en Tongeren een morele daad geweest, die de Vlaamse beweging onnoemelijk zou hebben gesteund; toen had op een eventuele Belgische katholiekendag te Mechelen het schouder aan schouder verschijnen van bisschoppen van Limburg en Antwerpen naast die van Namen en Luik de gelijkberechtiging met enkele generaties kunnen vervroegen, nu is zij toch gekomen en nu zijn er weer geheel nieuwe problemen. Toch is deze schijnbaar niet zo belangrijke roomse manoeuvre wel van belang voor het verdere perspectief van de Belgische problemen; er blijkt namelijk een zekere erkenning uit, erkenning van het komen of van het alreeds gekomen zijn van een nieuwe tijd, van betere democratie en van grotere sociale rechtvaardigheid, zelfs in een land, waar de wissel op den schonen hemel een reële economische factor was.