Hollands Weekblad. Jaargang 3

[p. 1]

Hollands weekblad tijdschrift voor litteratuur en politiek derde jaargang · nummer 118 · 16 augustus 1961

De minister-president

De Nederlandse politiek is rijk aan archaismen. Een van die overblijfsels uit de goede oude tijd is dit: men huivert voor al te krachtige kabinetten, die een duidelijk beleid voor ogen hebben en dat beleid met alle constitutionele middelen trachten te verwezenlijken. Men leeft in dit opzicht nog steeds in de sfeer van de negentiende eeuw, toen men in de jonge continentale democratieën (Frankrijk is natuurlijk altijd het prachtvoorbeeld) een regering met teveel gezag wantrouwde, omdat men zo een regering met het gehate absolutisme associeerde. Het is een oud-liberale visie, die een grote invloed heeft gehad op de politieke ontwikkeling in Nederland. Alleen de antirevolutionairen hebben gezagsdenkbeelden, die uit een andere denkwereld stammen.

Van groot belang voor een modern kabinet is de positie van de voorzitter van de ministerraad. De titel minister-president heeft deze figuur in het kabinet pas na 1945 gekregen, maar zijn bevoegdheden zijn nooit uitgebreid. Toch heeft de maatschappij

zich langzamerhand zo ontwikkeld. dat de minister-president een groter overwicht dient te hebben en veel meer verantwoordelijkheid voor het algemene beleid dan vroeger. De minister-president mag niet zo maar een willekeurige persoon uit een bepaalde partij zijn. De man, die deze functie krijgt, moet een man zijn met een ruime ervaring in de politiek en een grote kennis van zaken, geen benarde half-ambtelijke specialist en ook geen neutrale compromisfiguur, die in de politiek nooit iets heeft betekend en wiens naam bij de verkiezingsstrijd zelfs niet over de lippen is gekomen. Is de naam De Quay in 1959 in enige verkiezingsredevoering of partijverklaring genoemd, voordat de formatie begon?

Ministers-presidenten met een gezaghebbende politieke persoonlijkheid en een krachtige invloed op het totale regeringsbeleid zijn in de Nederlandse parlementaire historie schaars. Abraham Kuyper had een

[p. 2]

zeker gezag, maar hij was meer een volkstribuun dan een staatsman en zijn gezag bleek in de praktijk geringer dan men dacht. Colijn was iemand, die gezag had over het kabinet en dat gezag op de Staten-Generaal wist over te dragen, maar hij was toch te eenzijdig om een groot man te worden. Heel ver terug: Thorbecke had groot gezag als kabinetsleider, vooral door zijn glasheldere politieke denkbeelden, maar hij trad op, toen de partijvorming nog op gang moest komen, een tijdperk, dat niet meer vergelijkbaar is met 1961. En natuurlijk had Drees autoriteit, vooral doordat hij de leiding had in een periode van herstel maar ook omdat hij grote politieke ervaring bezat en een kritisch oordeel kon vormen over het beleid van andere ministers. Ofschoon hij bijvoorbeeld niet in de openbaarheid trad in het buitenland, had hij toch een belangrijke stem bij de bepaling van het buitenlandse beleid.

Bij het tegenwoordige kabinet kan men, helaas van de negatieve kant, waarnemen, hoe belangrijk de positie van de minister-president is. Men kan zich desnoods permitteren een kabinet te maken met een stuk of drie zwakke ministers; de aanwezigheid van een minister-president, die èn ondeskundig èn gezagloos is, blijkt een weelde te zijn, die men zich in een moderne staat niet meer kan veroorloven. Zachtaardigheid en beminnelijkheid zijn in de politiek niet de deugden, die zij in het gewone maatschappelijke verkeer zijn. Wie de politiek bedrijft, moet de kategorieën van de politiek aanvaarden, anders faalt hij. Dat is niet gemakkelijk in een welvaartstaat, waar het leven buiten de politiek zo aangenaam is en zo comfortabel. Maar politiek, het behartigen van het landsbelang zonder zijn eigen denkbeelden al teveel geweld aan te doen, is geen gemakkelijk bedrijf. Men moet hard zijn, heel ijverig, een bijzonder goed denkvermogen bezitten, en een grote slagvaardigheid. De oude gewiekstheid is nog maar zeer ten dele een nuttige eigenschap. Gebrek aan de normale dosis technische kennis kan men niet meer met

advocatentrucjes maskeren. Zuiver theoretische intelligentie is voor een praktische politicus van weinig betekenis, praktische intelligentie (het doorzien van een situatie) daarentegen wel. Algemene eruditie kan in redevoeringen heel aangenaam klinken, voor het voeren van een beleid is zij nutteloos.

Als iemand het offer brengt politicus te worden en te blijven, moet tegenover dit offer iets positiefs staan. Natuurlijk iets anders dan de materiële bevrediging die de welvaart schenkt, ofschoon wij in Nederland met de ministerssalarissen ook nog in de negentiende eeuw verblijven. Het ambt van minister-president moet de zekerheid schenken, dat men zich kan ontplooien, dat men geen object is van de partijpolitiek of van belangengroepen binnen de fracties of binnen de partijen, maar dat men een taak vervult, die zeer hoog is in de hiërarchie van de staat en die wordt gewaardeerd. Het toppunt van burgerzin, een uiterste consideratie voor de minister-president, is natuurlijk een fictie in een gezonde parlementaire democratie. Zo een mentaliteit leeft alleen in de wensdromen van bureaucraten in de slechte betekenis, of van zeer reactionaire mensen, die burgerzin gelijk stellen met de voorvaderlijke ijzeren tucht van het absolutistisme, of in totalitaire staten, naar buiten althans.

De gemoedelijke opvatting van het minister-presidentschap, die haar parallel vindt (of haar doorwerking) in het verschijnsel van het gezellige vriendenclubje, dat het kabinet in ons land dreigt te worden, zal in onze parlementaire democratie moeten verdwijnen. Een minister-president in Nederland staat door zijn staatsrechtelijke positie en door zijn feitelijke gezag op een lager niveau dan bijvoorbeeld de bondskanselier in Duitsland, de Franse president en de prime minister in Engeland, die zijn grote gezag bezit door het twee-partijenstelsel en zijn kabinet van partijgenoten.

Wanneer De Quay een conferentie in Bonn of Parijs bijwoont, zit hij daar als een mindere van de bondgenootschappelijke staatshoofden. Niet alleen, doordat hij een zeer middelmatige staatsman is, maar ook doordat hij slechts een minister-president is in een constitutionele monarchie met een veelheid van partijen. Een minister-president kan juridisch nooit worden gelijkgesteld met een staatshoofd, maar minister-president in Nederland zal ter compensatie alleen maar iemand mogen zijn, die èn in zijn eigen land èn in het buitenland een stevige reputatie en een behoorlijk gezag

[p. 3]

heeft. Hij mag niet, zoals De Quay, een man zijn, die in het binnenland vrijwel niet meetelt en die men over de grenzen nauwelijks kent. Hij moet iemand zijn van het formaat van een Stikker, een Lieftinck of een Zijlstra, die in het binnenland autoriteit heeft en alle grote kwesties in het kabinet beoordeelt en die zo zwaar is, dat hij zèlf naar Bonn, Parijs of Washington reist (met de minister van buitenlandse zaken als begeleidend adviseur) om bijvoorbeeld over Europese vraagstukken te spreken of over Nieuw-Guinea en de betrekkingen met Indonesië. Hij zal boven zijn ministers moeten staan, hij zal meer een presidentiële minister moeten zijn dan een minister-president. Zijn bevoegdheden zullen veel groter moeten zijn dan thans, zijn buitengewone bekwaamheid zal in overeenstemming moeten zijn mèt die bevoegdheden. Iets ondemocratisch schuilt hierin niet, al zullen oud-liberalen wel rillen bij de gedachte alleen.

Hoe komt men tot zo een presidentiële minister in Nederland? Het is onmogelijk een grote gezagspositie staatsrechtelijk vast te leggen, dat zal niet lukken. Die bevoegdheden zullen pas vanzelf ontstaan als staatsrechtelijke conventie, wanneer een man aan het bewind komt, die het gezag bezit om die bevoegdheden al regerend te scheppen, natuurlijk zonder dat hij de parlementaire vorm van onze democratie schade doet. Die man zal uit de politiek moeten komen, uit de partijen. Helaas is het op het ogenblik slecht gesteld met het partijpolitieke kader. Op dit ogenblik zie ik na de volgende verkiezingen maar één man, die de functie van minister-president meer gezag zou kunnen schenken, namelijk Zijlstra. Bij de andere partijen kan ik niemand ontdekken, die de capaciteiten bezit.

Wil men dus het minister-presidentschap niet wederom tot een karikatuur maken door maar domweg ergens uit de grootste partij een lid te halen, dat de baan wel op zich wil nemen, dan zal er veel moeten veranderen. Het persoonlijke element zal in de politiek veel sterker naar voren moeten komen en moeten domineren boven de manifesten en programmaatjes, die voor een groot gedeelte aan de kiezers voorbijgaan. Om de vier jaar zal blijken of de minister-president, die natuurlijk normaal zijn beleid zal moeten verdedigen tegenover het parlement, nog de sympathie van de kiezers heeft. Men komt misschien aan de grens van het referendum, maar men mag niet uit het oog verliezen, dat de gebondenheid aan een partij een gegevenheid blijft en dat over het beleid van het hele kabinet wordt geoordeeld.

Het beste zou zijn, dat de partijen voorzitters kiezen, die de capaciteiten bezitten om presidentieel minister te worden. Zwakke partijen zullen dat niet presteren, zij zullen dan langzamerhand kunnen verdwijnen en opgaan in andere groepen. Misschien zou men dan ook natuurlijkerwijs in on land kunnen komen tot een inkrimping van het aantal partijen, een ontwikkeling, die alleen maar goed kan zijn en de keuze voor de kiezers zal vereenvoudigen. Dit is een onderwerp, waarover ik in een ander stuk hoop te schrijven.

A.F. Luyendijk