Hollands Weekblad. Jaargang 3

[p. 10]

J.E. Kool-Smit
Etiemble: hartstocht voor de bezem

Het is niet toevallig dat Etiemble zijn aktiviteiten als criticus en essayist aanvangt met een beginselverklaring waarin hij de verleidelijke criteria, die hij zijn vooroordelen noemt, stuk voor stuk opzij schuift als ontoereikend. De voorrede van zijn Hygiène des Lettres¹⁾ bestaat uit een reeks van hoofdstukjes waarin hij zuchtend afscheid neemt van een wijze van literatuurbeschouwing die op het eerste gezicht zo aantrekkelijk leek: de Freudiaanse, die speurt naar de verborgen inhoud van het kunstwerk; de Marxistische, die elke kunstuiting ziet als een te ontmaskeren klasselist; de literair-historische, die boeken beschouwt als neutrale schakels; de stylistische, die alleen volle werkwoorden accepteert en concrete substantiva, en het criterium van het belang: hoeveel invloed heeft dit werk (gehad)?

Etiemble is uit principe de criticus op zoek naar een maatstaf waarmee hij letterkundig werk kan beoordelen, niet de genieter die tracht een persoonlijkheid te begrijpen. Pas later, weggestopt in de slotalinea van een ander artikel komt via Jean Paulhan de slotsom dat men een schrijver geen andere genoegens moet vragen dan die welke hij verschaft. Dat het de kunst is uit te maken waaruit die genoegens dan bestaan, staat er overigens niet bij.

Natuurlijk laat ook hij zich in laatste instantie leiden door zijn instinct, maar zijn aanpak wijst er wel op dat hij in de eerste plaats belangrijk is als rechtzetter, als polemist, als gever van tegenwicht. Wie zijn kritieken leest hoort opnieuw het politieke en intellectuele strijdgedruis van het Parijs van de laatste vijftien jaar. Etiemble kan vervaarlijk schelden; naar aanleiding van Cocteau's geflirt met alle partijen schrijft hij: Nous en avons assez, plus qu'assez, de nos brillants causeurs, de nos brillants sauteurs, de nos brillants auteurs.

Het is niet zo vreemd dat de polemiek in Frankrijk een veel levender genre is dan in Nederland, waar swordplay zich meestal beperkt tot de rederijkersoefening van het wordplay; tenslotte is het literaire leven daar geheel door de politiek geïnfecteerd: het is onmogelijk zowel door paters Jezuieten als door paters Communisten opgehemeld te worden. Etiemble foetert dan ook tegen het gebrek aan verdraagzaamheid dat hij alom waarneemt. Chaque siècle a son mot qui tue: atheïst, ketter, heks, libertijn, aristocraat of trotzkist. Het is droef te constateren dat ook in de Nederlandse rechtspraak dit soort motiveringen doorwerkt.

Trouwens, ook tegen de annexatie van de doden teken hij protest aan: assez du mensonge qui tue les morts. De revolutionair André Chénier wenste onpartijdig te blijven in een tijd van collectieve roes. Volgens de psychologie van de massa was hij dus schuldig en stierf terecht (en bewust). Maar het gaat niet aan hem achteraf te verwijten dat hij zich verkeken heeft, en met opgeheven wijsvinger te beweren dat hij niet als een ‘petit malin’ in moest gaan tegen het getij.

Eén van Etiemble's nuttigste werkzaamheden is het lospellen van schrijvers uit hun reputatie, de legende van de lauwe Montaigne, van de schoolmeesterachtige Alain, van de racist Gobineau. Als jager op groot wild wijdde hij zijn kolossale proefschrift (1500 bladzijden, 15.000 systeemkaartjes) aan Le mythe de Rimbaud, de voyant en de voyou, stichter van minstens drie godsdienstige sekten met als sakrament de zelfmoord; een uiterst levendig werk. En men vergeeft de schrijver zijn coquetterie als men tot de ongehoorde conclusie komt dat hij de belangrijke Nederlandse bronnen blijkt te kennen en deze foutloos citeert. Zijn zwarte schaap is de vette onwetendheid, de oppervlakkige documentatie, die hij karakteristiek acht voor onze tijd. Zelf zal hij, ondanks zijn heftige temperament, pas na ampele overweging een oordeel vellen. Vandaar dat hij wel degelijk de waarde inziet van stromingen die eigenlijk niet in zijn lijn liggen: de

1) Gallimard, 3 delen, resp. verschenen in 1952, 1955, 1958.

[p. 11]

surrealisten hebben ons genezen van onze angst voor beeldend denken. Het was ongetwijfeld nodig dat de poëzie een tijdje ontsnapte aan het gedicht en haar ruwe staat terugvond van klankgenot en beeldenkaleidoscoop. En hij heeft een zwak voor figuren die tegen de stroom inzwemmen. Julien Benda inspireerde hem tot een paar van zijn mooiste bladzijden: - vous étiez plutôt irritant, cher Benda - die met een immense verachting voor 20e eeuwse slogans durfde hameren op de waarde van agnosticisme, rede en wijsheid; die weigerde ‘un grand sympathique’ te zijn en schrijvers veroordeelde omdat bij hen het talent de hersenaktiviteit overwoekerde.

Toch is Etiemble slechts polemist uit noodzaak en verkiest hij het intellectuele debat in zijn meest droge vorm, waarbij men niet discussieert om te zegevieren, maar om gezamenlijk achter de waarheid te komen; een gevaarlijke bezigheid voor principiële gelijkhebbers. Etiemble is altijd bereid een fatsoenlijk tegenstander zover mogelijk tegemoet te komen en zich zo nodig door hem te laten overtuigen. Deze beweeglijkheid van geest suggereert een optimistisch temperament, dat niet cynisch zal weigeren enige waarde te formuleren.

Etiemble's normenstelsel schrijft hem voor met felheid gematigde denkbeelden aan te hangen, en aan de andere kant als partijganger objectief te blijven, in het voetspoor van Montaigne: Quand ma volonté me donne à un parti ce n'est pas une si violente obligation que mon entendement s'en infecte.

Etiemble is een overtuigd cosmopoliet, met een ongebruikelijke combinatie van landen op zijn lijstje. Hij kent Chinees en Arabisch, heeft in de beide Amerika's gewoond en was professor in Alexandrië. En hier ligt één van zijn zwakke plekken: niet alleen heeft hij de neiging elke ethnoloog als een halfgod te beschouwen, ook neemt hij, op dit terrein aangekomen, de lezer niet meer serieus: irriteert hij enerzijds door de minste Engelse of Duitse term van een vertaling te voorzien, zodra het om een exotische taal gaat belet hij het meedenken door zijn publiek in het duister te laten over de betekenis van Chinese, Arabische of Antillaanse zinsneden.

Sinds Etiemble afscheid nam van zijn Roomse achtergrond bestaat er voor hem maar één zonde: het racisme. Hij wijdt een hele bundel aan het signaleren van deze ‘péché vraiment capital’²⁾ Het elimineren

[wordt vervolgd]

2) Gallimard, 1957.