Hollands Weekblad. Jaargang 3

Kermis van het snobisme
H. van den Bergh

Ieder jaar dringt zich met meer klem de vraag op, wie eigenlijk het bestuur van het Holland Festival van advies dient over de kwestie welke buitenlandse toneelgezelschappen zullen worden uitgenodigd om in ons cultuurfestijn op te treden.

Uiteraard gaat het hier om een netelig probleem waarbij altijd een grote mate van subjectiviteit een rol zal moeten spelen. Al nemen we in aanmerking dat zelfs voor de aanzienlijke sommen die beschikbaar zijn lang niet iedere Europese troep bereid is om een deel van de zomervacantie in Nederland te komen overwerken, dan blijft het toch duidelijk dat bij de keuze uit de voorstellingen die wel voor uitnodiging in aanmerking willen komen, wij volledig afhankelijk zijn van de persoonlijke voorkeur van een aantal vrienden van de heer Diamant (de nu wel volprezen festival-secretaris) en van het toeval dat bij hun speurtocht door ons werelddeel hun schreden leidt.

Het staat immers vast dat ons toneelminnend continent ieder seizoen een kleine duizend theatervoorstellingen oplevert, waarvan de overkomst naar Holland gewenst zou kunnen zijn. Welke althans enigermate objectieve maatstaven zouden bij de selectie daarvan een rol kunnen spelen?

Ten eerste, dunkt mij, een voldoende mate van verschil met wat wij van onze eigen gezelschappen te zien krijgen en ten tweede een toch zo grote verwantschap met ons eigen patroon dat de voorstelling uit kan gaan boven de curiositeitswaarde die bijvoorbeeld Chinees theater voor ons zou kunnen hebben. Anders gezegd: die voorstellingen komen in aanmerking die een verrijking van onze theaterervaring kunnen betekenen, zonder door volmaakt onbegrip onzerzijds, totaal ontoegankelijk te worden. Vorig jaar hebben we er in het H.W. al op gewezen, hoe buitengewoon ongelukkig de selectie uit het buitenlnads repertoire toen was uitgevallen. De deels miserabele, deels onbelangrijke voorstellingen die men toen uit Frankrijk en Oostenrijk had laten komen, overtroffen op geen enkele wijze wat wij hier gewend zijn en waren ook volstrekt niet representatief voor het beste wat men in het buitenland bereikt. Toen hebben we dan ook al onze ergernis uitgesproken over de willekeur waarmee men ons voor formidabele toegangsprijzen en gesteund door hoge subsidies derderangsvoorstellingen voorschotelde.

Dit jaar heeft men - geheel afgezien van het al eerder in dit blad besproken Luther van Osborne - bij de keuze uit het buitenlands repertoire weer tweemaal op nog verbijsterender manier naast de roos geschoten.

We moeten ons namelijk wel realiseren, dat - in tegenstelling tot de in festivalverband georganiseerde concerten en operavoorstellingen, die zeker ook een toeristenlokkend effect beogen - de anderstalige toneelvoorstellingen in de allereerste plaats voor eigen consumptie bestemd zijn. Het is duidelijk dat men geen Amerikaan verlokt om naar ons land te komen, omdat hij hier ook een Londense of Weense toneelvoorstelling kan zien. Op grond hiervan heb ik ernstig bezwaar tegen het optreden in festivalverband van het Piraikon-theater uit Griekenland en van Michael Mac Liammoir uit Ierland. Het is bepaald niet zo dat deze twee voorstellingen buitengewoon slecht waren maar wel was hun overkomst buitengewoon onnodig.

Iedereen weet dat het theaterpubliek in Frankrijk eigenlijk niets anders dan stukken van eigen bodem wil zien, en als men zich al aan Shakespeare waagt, dient de naam van de Franse bewerker met driemaal grotere letters op het affiche vermeld te staan. Dat is het goed recht van de chauvinist en doet in ieder geval heel wat sympathieker aan dan de culturele ‘Selbsthass’ die de gemiddelde Nederlander kenmerkt. In ons land geldt in dramaticis nog meer dan in culinaire zin, dat wat men ver haalt lekker is.

[p. 11]

Michael Mac Liammoir is een Ierse acteur die zoveel ophad met het oeuvre van zijn landgenoot Wilde dat hij heel wat citaten daaruit van buiten kende en, daarmee rondstrooiend in zijn conversatie, zoveel succes oogstte dat zijn vrienden hem ertoe aanzetten de rest erbij te leren, zodat hij een hele avond zou kunnen vullen met aanhalingen uit het werk van die, op Shaw, Chesterton, Swift, Yeats en enkele anderen na, grootste Ierse schrijver. Omdat Oscar Wilde in feite eerder een briljant dan een groot schrijver en nog eerder een causeur dan een literator was, werd het door Mac Liammoir gebrachte citaten-avondje een heel vreemde vertoning, die weinig van Wilde en niets van diens toneelwerk tot zijn recht liet komen. Terecht noemde Koolhaas in Vrij Nederland de avond een demonstratie van Ierlands grootste geheugen. Inderdaad viel er weinig meer te bewonderen dan een fabelachtig talent om eindeloze teksten te memoriseren en vrijwel moeiteloos op te spuiten. Ons land heeft echter voordrachtskunstenaars die het solotoneel als aparte kunstvorm tot zo'n graad van perfectie hebben opgevoerd, dat de knappe maar gladde en veruiterlijkte demonstratie die Mac Liammoir ervan gaf voor het Nederlands publiek in geen enkel opzicht een openbaring kon betekenen. Ook kan men moeilijk beweren dat door het aanhalen van de meest bekende passages uit Wilde's werk een wereld voor ons openging waar men anders niet makkelijk toegang toe zou hebben gekregen. Het geheel was dan ook een weinig meeslepende, hopeloos overbodige ervaring, die echter - het hoeft nauwelijks te worden gezegd - overvolle, overenthousiaste zalen trok. Maar pas bij de voorstelling van Elektra door de toneelgroep uit Athene gingen de geestdriftige ovaties alle normale proporties te buiten. Doordat het snob-appeal van een dergelijk evenement blijkbaar zo groot is dat een extra-voorstelling moest worden ingelast, kan men de leiding van het Holland Festival eigenlijk niets meer kwalijk nemen. Dit gebeurde: een zeer middelmatige voorstelling van een klassiek Grieks drama door hedendaagse Grieken in een Nieuw-griekse vertaling gespeeld, waarvan dus praktisch niemand hier ook maar één woord kon verstaan, werd na afloop minutenlang luidkeels toegejuicht en de spelers werden door staande ovaties tot zoveel buigen genoopt dat ze er zelf wat beduusd van werden. Is die onverstaanbaarheid nu wel zo erg? Ieder weet dat bij een operavoorstelling, waarvan men niets verstaat, hevig acterende zangers vaak wat lachwekkend zijn. Maar omdat het daar om andere emoties gaat en de geschiedenissen, met name van Italiaanse opera's vaak ridicuul zijn, mist men meestal maar weinig als men de draad niet goed volgen kan. Bij een tragedie van Sofokles, zelfs al kent men die redelijk goed, mist men echter onherstelbaar veel bij ieder vers dat niet begrepen wordt en gaat een avond van gedetailleerde actie, mimiek en gebaren als illustratie bij een volmaakt onverstaanbare tekst eerder komisch dan ontroerend werken.

Het is dan ook lachwekkend om te beweren dat men ‘alle schakeringen van Sofokles' meesterwerk op de voet kon volgen’ zoals Emmy van Lokhorst ons in de Groene wilde laten geloven.

Daar komt nog bij dat de voorstelling in kwestie in verschillende opzichten niet eens mooi was. Het decor, voor deze gelegenheid in elkaar geflanst, omdat men in Griekenland de achtergrond van de klassieke theaters gebruikt, was wel simpel maar lelijk, de belichting, door dezelfde oorzaak weinig aan onze theaters aangepast, werd vaak verkeerd aangewend (men stond dan in elkaars schaduw) en was steeds hard en onflatteus, de aankleding was flets en weinig klassiek, de muziek die op zeldzame en de meest onverwachte momenten losbrak werkte nergens

[p. 12]

illustratief en was al evenmin als zelfstandig element genietbaar en ten slotte was het spel van alle spelers - op de hoofdrol na - middelmatig (Clytemnestra, Orestes, Chrysosthemis), zonder meer slecht (Opvoeder) en zelfs hier en daar beneden alle kritiek (Pylades, Aegisthos). Men hoorde veelal zeggen dat de behandeling der koren de voorstelling dan toch tot een onvervangbare theaterervaring heeft gemaakt. Ook daar is, meen ik, geen sprake van. De regisseur, Rondiris, schijnt in Griekenland waar hij de enorme ruimte van de orchaestra tot zijn beschikking heeft, tot boeiende groeperingen te komen, maar teruggebracht tot de proporties van onze schouwburgen bleef daar niet meer van over dan een rap, knap ingestudeerd bewegen, dat men ook bij de London Starlets in Sleeswijks revue kan bewonderen.

De hele voorstelling getuigde van een in ons land allang overwonnen behoefte om van het Griekse treurspel speciaal de ‘klassieke harmonie’ te tonen, de statige onaandoenlijkheid, waardoor men zo makkelijk voorbijgaat aan het rauwe realisme en het meer dan levensgrote pathos dat Sofokles' stukken minstens evenzeer eigen is. Men heeft die harmoniserende stilering in Nederlandse voorstellingen vooral na de oorlog de rug toegekeerd waardoor opvoeringen van onze gezelschappen die ik gezien heb deze Nieuw-griekse schablone in menselijkheid en ontroerende kracht veruit overtroffen.

Dat men een enkele keer bemerkte dat de regisseur met bewegingen van het koor beoogde innerlijke gemoedstoestanden van de hoofdfiguren zichtbaar te maken, is het enige element dat bevruchtend op de Nederlandse opvoeringspraktijk zou kunnen werken, al is ook deze gedachte bepaald niet nieuw en zelfs volgens Professor Hellinga de normale gang van zaken geweest bij tragedie-opvoeringen in Vondels tijd, toen een dertigtal stomme ‘bedrijvers’ de gehele gemoedsbeweging van het drama van vers tot vers met stil spel illustreerden.

Het op kosten van de overheid importeren van dergelijke voorstellingen die geen enkel bijzonder niveau hebben en ons bovendien niets laten zien dat we zelf niet in huis hebben, is daarom een staaltje van wanbeleid, waar niet krachtig genoeg tegen kan worden geprotesteerd. Het enige nuttig effect dat jaarlijks door de Heer Diamant en de zijnen op deze wijze gesorteerd wordt is innige tevredenheid met het voortreffelijke peil waarop onze eigen voorstellingen blijkbaar staan in vergelijking met buitenlands theater, zoals het festival het ons laat zien.