Hollands Weekblad. Jaargang 3

[p. 4]

Bizerta, Evian
B.J. Fris

Zes- tot achthonderd doden, duizend gewonden of daaromtrent (de cijfers kunnen om propagandistische redenen overdreven zijn, maar er hebben nog hogere schattingen gecirculeerd) - dit is waarachtig buiten alle proporties van een ‘incident’. Maar op welk moment werden hier de normen van internationaal gedrag overschreden?

Sinds de abdicatie van het imperialisme bestaat er niet veel norm meer, en men wacht nog altijd vergeefs op een Amerika dat leiding geeft aan een codificering van gedragsregels die in de beschaafde wereld kunnen worden gehandhaafd. De Verenigde Naties zijn geen rechtsprekend instituut, maar een diplomatiek, een beredderend instituut; het stelt precendenten, maar het zijn precedenten ad hoc, waarop geen codex kan worden gefundeerd. Niettemin is het in het politieke verkeer van beslissend belang niet alleen zijn eigen toleranties te kennen, maar ook te weten uit welke middelen de tegenstander zijn keus kan maken.

Inzake Bizerta beroepen de fransen zich op het recht van zelfverweer, dat wordt erkend in het internationale recht zo goed als in ieder nationaal recht. Men zou nu moeten onderzoeken in hoe ver de aanleiding een dergelijke actie, en in dergelijke omvang, rechtvaardigt - want ook in het burgerleven worden wettige aanspraken beperkt door ‘de zorgvuldigheid die in het maatschappelijk verkeer past’. Maar in de Verenigde Naties wordt deze vraag doelbewust omzeild: er is een gewapende botsing, en er volgt vrijwel automatisch een beroep op beide partijen om het vuren te staken en de zaak ongedaan te maken. Het beroep op noodweer, een aangelegenheid van strict militair-technische overwegingen, wordt dus niet op zijn merites beoordeeld, maar op zijn resultaat; zo verging het Nederland toen het meende de omsingeling van de bruggehoofden op Java te moeten doorbreken. Het resultaat, de werkelijkheid van de politionele actie in de stad Bizerta, wordt inderdaad niet door de aanleiding gerechtvaardigd; dit was geen bezetting, maar een slachting. Maar het is nog niet zeker dat de fransen hiervoor verantwoordelijk kunnen worden gesteld. Het schijnt dat het hoge verliescijfer gevolg is van een tactische blunder van tunesische kant, van een concentratie van ongeregelde troepen op het strijdtoneel, die niet behoorlijk werden gecommandeerd en niet op tijd konden worden teruggetrokken toen de franse aanval kwam.

Maar wat bewoog dan de tunesiërs? Het was president Bourguiba zelf die de krachtmeting met Frankrijk aankondigde. Wij weten niet hoe hij zich dit experiment heeft voorgesteld, want de krachtsverhoudingen waren voldoende bekend. Kan men zich Bourguiba voorstellen als de machiavellist die zijn troepen de dood indrijft voor een propaganda-effect? Wij moeten ervan uitgaan dat hij heeft gebluft, en geen werkelijke krachtmeting verwachtte. Tunesieë's verhouding tot Frankrijk is altijd nogal dubbelzinnig geweest: een sterk gevoel van culturele verbondenheid, maar met algerijnse troepenconcentraties op tunesisch grondgebied, en een voortdurende dreiging van een conflict dat door eigenmachtige legerleiders kon worden uitgelokt. Hij moet hebben gedacht dat hij ongestraft nu ook zijn eigen troepen tegen de franse armee kon laten opereren. Dat wat men euphemistisch de jurisprudentie van de Verenigde Naties zou kunnen noemen had hij daarbij aan zijn kant. De UNO hanteert geen definitie van agressie, maar trekt een onzekere grens tussen politieke en militaire acties. Schermutselingen, ‘muskieten-acties’ van scherpschutters en ongeregelde troepen, vallen beneden haar waarnemingsgrens. Maar een militair optreden van professionele allure - en dat is per definitie het militaire optreden van een westelijke mogendheid - is een schending van de Pax Unoa, komt in de Veiligheidsraad en wordt afgestraft met een resolutie. Inderdaad heeft de UNO Bourguiba's verwachtingen niet beschaamd: de resolutie verlangt niet alleen een wapenstilstand maar

[p. 5]

een terugtocht naar de vroegere stellingen - de fransen terug in hun omsingeling, de tunesiërs terug naar hun scherpschuttersposten.

Maar dit is een bevestiging achteraf, nadat de slachtoffers zijn gevallen. Had Bourguiba de zekerheid willen hebben dat zijn krachtmeting buiten de militaire sfeer zou vallen, dan had hij het karakter van deze actie duidelijker moeten omlijnen. De tactiek van het lijdelijk verzet biedt genoeg middelen om militaire kracht onschadelijk te maken door de inzet van ongewapende massa's.

Het is uit deze overwegingen wel duidelijk dat president Bourguiba zich gedrongen heeft gevoeld tot een politiek die niet de zijne is en die hij niet verstaat. Onzekerheid kenmerkte al geruime tijd zijn politieke manoeuvres, zoals in de wonderlijke Bourguiba-Keita-verklaring over het afrikaanse karakter van de Sahara, die twee volkomen tegenstrijdige uitleggingen toestond: steun aan het franse standpunt dat de Sahara niet integraal aan Algerije toekomt, en steun aan het algerijnse standpunt dat de fransen er geen zeggenschap meer over hebben. Onzekerheid bleek ook verder: het inroepen van amerikaanse steun, niet vooraf, maar na het débâcle (wat neerkwam op de invitatie maar vast enige prettige precedenten te scheppen voor Amerika's eigen marinebasis op Cuba), het dreigement met communistische bijstand, en de willekeurige maatregelen tegen franse eigendommen en franse onderdanen. Zoekt men naar de oorzaken van deze onzekerheden dan komen er andere verantwoordelijkheden opdagen, verder verwijderd van de actualiteit.

Een funeste tweeslachtigheid kenmerkt het tegenwoordige regiem in Frankrijk. President De Gaulle leeft in de wil om aan de ontwikkelingen zoal niet zijn conclusies dan toch zijn tempo op te leggen. Maar hij heeft een zeer beperkte greep op zijn bestuursapparaat, en is dus veel meer afhankelijk van dit apparaat dan hij zou willen erkennen. Dit is nagenoeg onvermijdelijk bij een eenmansregiem in een hoog-ontwikkelde staat - en zoveel te meer bij een man wiens karakter zoveel groter is dan zijn politiek talent. Hij heeft dan toegelaten en gesanctionneerd dat zijn ambtenaren de verhouding met Tunesië onherstelbaar hebben bedorven, enerzijds uit dépit tegen de supporter van Ferhat Abbas, anderzijds uit gemakzucht tegenover een partij die al te gewillig zijn verbondenheid met Frankrijk en zijn consideratie voor Frankrijk's ongemakken heeft gedemonstreerd. Het voortdurende bruskeren van Tunesië op het alledaagse diplomatieke niveau heeft het prestige van president Bourguiba blootgesteld aan erosie, en heeft het bourguibisme, deze voornaamste troef van Frankrijk in Noord-Afrika, geridiculiseerd. Vervolgens heeft Frankrijk verknoeid wat de apotheose van het bourguibisme had moeten zijn, de onderhandelingen met de algerijnen - verknoeid door



stugheid, door een overschatting van de eigen mogelijkheden, door een vergeefse poging om de algerijnen een rangorde van problemen op te leggen die de bestaansbasis van hun natie raakte. Deze factoren hebben president Bourguiba tot een beleid gebracht dat nu het karakter van een catastrophe heeft gekregen.

De vraag naar verantwoordelijkheid, naar schuld, is een netelige zaak, omdat het antwoord er totaal van afhankelijk is op welk punt in de keten der gebeurtenissen de schuldvraag wordt aangelegd. Speelt men het spel eerlijk, laat men wat onvoorzien was buiten beschouwing, houdt men de onderlinge causaliteiten in het oog, dan moet men noodzakelijkerwijs tot een verdeling van de verantwoordelijkheid komen. Ook

[p. 6]

de catastrophe van Bizerta is de resultante van gebeurtenissen, van tamelijk willekeurige gebeurtenissen zelf, die pas achteraf kunnen worden gecombineerd tot een geschiedverloop met bekende afloop. Geeft men Frankrijk de schuld van het ontstaan van de crisis, en Tunesië de schuld voor de uitkomst ervan, dan schijnen de verantwoordelijkheden wel met de nodige nuanceringen te zijn verdeeld.

Maar dit is toch nog een generalisering die geen recht doet aan de absoluutheid waarmee bij iedere beslissing opnieuw verantwoordelijkheid moet worden gesteld. Om zinvol over politieke verantwoordelijkheid te kunnen overleggen moet men de feiten kiezen die samenhangen zonder ketens van causaliteit en die op een bepaald moment in hun samenhang te overzien zijn geweest. Wij vinden die niet in Bizerta, deze uitkomst van verkeerde berekeningen, maar in Evian. De onderhandelingen die geen onderhandelingen mochten heten, zijn - zoals men weet - van het begin af gefnuikt door de weigering de algerijnse rebellenregering te erkennen als souverein. De reden daarvoor is ook bekend: deze souvereiniteit zou zich automatisch uitstrekken over de Sahara waarmee in feite, buiten de aanwezigheid van de buurlanden, zou zijn beslist over hun aanspraken op Sahara-gebied. Welnu: de huidige crisis toont aan dat Frankrijk zich niet heeft verzekerd van enig mandaat van deze buurlanden, geen enkel recht bezat om uit naam van deze landen de Sahara voor nader overleg te reserveren, en geen enkele zekerheid had over de wijze waarop deze landen hun aanspraken gerealiseerd wensen te zien. Hier staat Frankrijk schuldig aan verzuim - geen zonde die een grote plaats inneemt in wetboeken en catechismen, maar niettemin een hoofdzonde voor wie politieke verantwoordelijkheid draagt. Dit verzuim - dit kunnen wij vaststellen zonder wijsheid achteraf - moest leiden tot een catastrophe, ook al hadden wij de laatste weken het woord Bizerta niet gehoord.

De onderhandelingen zijn nu door de algerijnen afgebroken - zeer terecht, want er is nu een heel nieuwe situatie ontstaan. Na Bizerta is er geen Algiers meer denkbaar, geen eigen recht voor de europese bevolkingscentra, geen territoriale verdeling, geen enkele franse ‘aanwezigheid’. Aan de algerijnse verzetsregering moet nu de volledige souvereiniteit worden afgestaan, op hun voorwaarden - met als enige keus die tussen bloedvergieten en misschien geen bloedvergieten. Alles wat Frankrijk in Evian geprobeerd heeft is daarmee voorgoed mislukt.