Hollands Weekblad. Jaargang 3

[p. 1]

Hollands weekblad tijdschrift voor litteratuur en politiek derde jaargang · nummer 116 · 2 augustus 1961

In de klem van de autoriteit

Nadenken, en dus ook wetenschap, heeft altijd iets met de toekomst te maken. Wie nadenkt, loopt zijn eigen verleden en dat van anderen na om conclusies te trekken die, van nu af aan, een tijdje zullen meegaan. Natuurlijk is er heel wat nuttig denkwerk verricht door mensen die van de ene dag in de andere leefden, of die bijvoorbeeld het liefst klerk aan het hof van Karel de Grote zouden zijn geweest. Ik bedoel dan ook niet dat wetenschapsmensen altijd maar fier en optimistisch in de toekomst zouden moeten blikken, of zelfs maar dat ze ‘progrëssief’ zouden moeten zijn. Wèl betekent wetenschap: plezier in en vertrouwdheid met het hanteren van het onbekende en veranderlijke. Dat verklaart de natuurlijke affiniteit die denkers met de dag van morgen hebben, zelfs als ze die zo ongeveer voor de dag des oordeels aanzien. In elk geval zijn de gemeenplaatskoeien daarginds nog niet zo zelfverzekerd aan het grazen.

Maar in veel weten, en dus ook in wetenschap, schuilt altijd de neiging zich voor de

toekomst af te sluiten. Preciezer gezegd: in de schijn van veel weten, want over wat er morgen gebeuren zal bijvoorbeeld weet niemand echt veel. Wie zich, door zijn beheersing van een specialisme, door zijn hoogleraarschap of door de algemene erkenning van zijn autoriteit de indruk laat opdringen dat hij drommels veel weet, heeft zich daarmee de jachtvelden van het onbekende al grotendeels ontzegd. Hij installeert zich gezellig in zijn rijkgemeubileerde geest, zijn stem wordt gewichtiger, zijn tred bedachtzamer, hij neigt kortom tot alle vormen van corpulentie. Wordt hij dan nog eens door een toeval met het onbekende geconfronteerd, dan slaat hij een figuur. De toekomst, het gebied waar de nadenkers - optimisten en pessimisten, progressieven en conservatieven - zich in hun element voelen, zet de veelweters - de objectieven, die optimist en pessimist, conservatief en progressief verwerpelijke, want onwetenschappelijke termen vinden - in de kou.

Als men dus wil uitmaken of een professor

[p. 2]

of een ander vooraanstaand cultuurdrager tot de nadenkers of tot de veelweters behoort, dan is het een goed idee hem als test een stuk te laten schrijven over de toekomst. Met een beetje goede wil zou men zich de redactie van het maandblad De Gids, die tot twintig vooraanstaanden precies dit verzoek richtte, kunnen voorstellen als een groepje samenzweerders, dat met een demonisch plezier de klem van een herexamen opstelde voor de heren professoren, wel wetend dat de meesten erbarmelijk zouden zakken. Het driedubbele zomernummer van De Gids dat de examenresultaten bevat - het heet In de Klem van de Tijd en is inmiddels als boek bij Van Kampen verschenen - zou, zo gezien, een dodelijk geslaagde grap zijn. Natuurlijk is het niet zo. De redactie van De Gids bestaat uit keurige heren, die eenvoudig hun keurige blad wilden opluisteren door een aantal keurige namen te verbinden met een keurig actueel probleem. Dat neemt niet weg dat ze, in de onschuld van hun karakterloosheid, hun vooraanstaande medewerkers toch maar op een rijtje in hun pompeuze hemd hebben gezet.

In de eerste plaats weergalmt het boek van het misbaar over de verschrikkelijke moeilijkheid - ‘hachelijkheid’, heet het vaak - van de opgedragen taak. Van de 240 bladzijden gaan er zeker honderd heen met omstandige uiteenzettingen van het feit dat een groot aantal factoren onbekend mag heten, en van hoe vervelend dat wel is. Er wordt geaarzeld, en tijd gewonnen met gezwollen volzinnen. Er worden brede historische fundamenten aangelegd, waar de schrijvers nog aan bezig zijn als hun artikel afgelopen is. Of - en dat zijn vaak nog de meest verteerbare stukken - ze trekken zich niets meer aan van de pretentieuze titels van hun betogen en vertellen gewoon iets meer of minder wetenswaardigs uit hun parate kennis. Waaghalzen zijn er werkelijk niet bij.

Prof. Fred. L. Polak beschouwt zichzelf overigens wèl als een waaghals, blijkens zijn artikel dat poëtisch ‘Het jaar 2000: op de Drempel van Luister of Duister?’ heet. ‘Alleen de toekomst kan leren of ik, door de uitnodiging van de Gids-redactie te aanvaarden, een

onbeschaamde avonturier dan wel een volslagen naïeveling of ook een mengeling van beide zal blijken te zijn geweest.’ Maar als dan blijkt dat zijn betoog van vijftien bladzijden niets, maar dan ook niets anders om het lijf heeft dan de stelling dat alles razend snel verandert tegenwoordig, sneller dan veel mensen denken, en dat het daardoor op een niet nader aangegeven wijze wel eens goed mis zou kunnen gaan, dan geloof ik niet meer dat hij zo iets moois is als een volslagen onbeschaamd naief avonturier, maar wèl een aanstellerige dikdoener. Huilerig, ook nog: ‘Weinigen immers der meest begaafden hebben nog de vrijheid en de vrije tijd, de veelzijdigheid en de breedheid van visie om zich onbelemmerd te wijden aan vraagstukken van algemeen, sociaal en cultureel belang, waaraan onze tijd juist nu meer dan ooit behoefte heeft’. Tja, vroeger was het natuurlijk heel anders met die vrijheid en zo; een fraaie zin overigens.

In tegenstelling tot de lyrische vlucht van Polak houdt de geoloog Prof. J.I.S. Zonneveld zich bij het stevige grondwerk. Deze geleerde neemt werkelijk geen enkel risico dat de leek hem niet meer zou kunnen volgen, en hij begint bij het begin. ‘Een miljoen jaar geleden verscheen er een wezen op aarde, dat zich op een bijzondere wijze van zijn mede-aardbewoners zou gaan onderscheiden en welks aanwezigheid van diepgaande betekenis werd voor het uiterlijk van het aardoppervlak: de mens’. Een heel eind verder is hij toe aan de overgang van het verzamelstadium naar de landbouw: ‘Maar langzamerhand brak het besef door, dat men meer voedsel in naar verhouding kortere tijd kon verkrijgen, wanneer korrels, uit de vorige oogst overgespaard, op een bepaald terrein bijeen werden uitgezaaid. Er kwam dan een begroeiing te voorschijn, die nagenoeg uitsluitend uit de gewenste graansoorten bestond’. Zo volgen de aforismen elkaar op. ‘De landbouwer heeft grond nodig, grond, die niet in beslag wordt genomen door een andere begroeiing dan die welke de gewenste opbrengst levert.’ ‘Huizen en andere gebouwen, opgetrokken uit natuursteen, baksteen of leem, zullen, wanneer zij vervallen geraken of verwoest worden, een puinmassa van een zeker volume opleveren’. Met dit tempo is de goede professor, als hij na twintig bladzijden ophoudt, natuurlijk nog lang niet aan de toekomst toe. In elk geval heeft hij ons een waardevolle conclusie mee te geven: dat de natuur ‘toch wel degelijk een factor is, waarmede de mens in hoge mate rekening zal moeten blijven houden’.

[p. 3]

Ik kan wel doorgaan met het opsommen van bewijzen van warhoofdigheid, domheid en benardheid van geest in dit boekje, in alle varianten van komisch tot kwaadaardig. De econoom De Vries en de socioloog Groenman knabbelden ieder van hun kant aan het probleem van de overbevolking; ze ontzien daarbij zo zorgvuldig alle gevoelige tenen en houden zich zo angstvallig binnen hun eigen vak dat ze niets opschieten. Overigens is het betoog van de econoom met alle beperkingen nog heilig vergeleken bij het geleuter van de heer Groenman over volslagen onverifieerbare ‘geboortepatronen’. ‘Ik maak hier de onderscheiding tussen het denken over de wijze waarop de mens zich voortplant èn de praktijk der voortplanting’ doceert professor Groenman. Het is in dit artikel het hoogste blijk van zijn onderscheidingsvermogen.

De juristen zijn òòk aardig. Prof. van Panhuys worstelt in 'n bloedig ernstig opstel over ‘Het recht in de ruimte’ met het probleem van de soevereiniteitsrechten in het heelal: een land heeft soevereine rechten over de kolom ruimte boven het eigen gebied, maar omdat de aarde draait, wieken die nationale heelalkolommen natuurlijk alsmaar in het rond. De kosmische donquichotterie van zo'n stuk ligt trouwens misschien meer in het onderwerp dan aan de arme jurist, die nu eenmaal zit met zijn beroepskeuze. Collega Prof. Pompe geeft in zijn beschouwing over toekomstig strafrecht een mooi staaltje van pontificale bewijsvoering: ‘In een bepaalde visie wordt criminaliteit als een produkt van de maatschappij voorgesteld. Deze visie wijs ik af, omdat we hier op het gebied van het menselijk handelen zijn, dus van de vrije keuze, niet alleen bij het maken en handhaven der strafwetten, maar ook bij het begaan der misdaden, wat in de term produkt miskend wordt.’ Zo, daar kunnen de aanhangers van een bepaalde visie het mee doen. Zouden zelfs catechisatiedominees zich tegenwoordig niet schamen voor dit soort argumentatie?

Dan is er nog Hella Haasse, die haar onderwerp, de Huiskamer van de Toekomst, uitbouwt tot een stichtelijk preekje waarin ze haar geloof in de mens weer eens belijdt. Had ze over het Verleden van de Slaapkamer moeten schrijven dan was er waarschijnlijk precies hetzelfde uitgekomen. Er is P. Rijkens, industrieel, met een propagandastukje voor meer invloed van Philips en Unilever (‘het grootbedrijf’) op het maatschappelijk beleid, en een pleidooi voor het betrekken van de werknemer bij de zorgen van het bedrijf, ‘ook wanneer van hem het verlossende woord niet kan worden verwacht, al ware het alleen om hem te tonen dat hij er bij hoort.’ Er is de heer Schaafsma, fysicus, die de onschuldige zin neerschreef: ‘Energie is een kwaliteit die zich in allerlei vormen kan voordoen’, daarna stokte, ging nadenken over de autoriteit van De Gids en de waarde van de cultuur, de zin doorhaalde en in plaats ervan schreef: ‘Energie is een kwaliteit, die zich, als Jupiter, in velerlei gedaanten kan voordoen.’ Ten slotte is er Prof. van Eyk, die het heeft over de ontwikkeling van atoombommen. ‘We raken hier aan problemen, die op het ethische vlak liggen’, schrijft hij verschrikt. Daarna laat hij een regel wit, en gaat ijlings op ‘vreedzame toepassing’ over. Ja, de professor zal daar gek zijn, en zich met ethiek inlaten. Een vakman, men mag dat nooit uit het oog verliezen, is in de eerste tot en met de laatste plaats een vakman.

Het is duidelijk: de twintig vooraanstaande Nederlanders zijn, hoe sonoor hun schrijftaal ook klinken moge, op enkele twijfelachtige uitzonderingen na, gezakt voor het herexamen nadenken. Voor zover ze het vroeger wel konden, zijn ze bezweken onder de last van hun autoriteit. Moeten we daar bezorgd om zijn, moeten we het schandalig vinden en er kwaad om worden, of zullen we er maar om lachen en de schouders ophalen? Ik weet het niet zeker, maar neig tot het laatste. Ten slotte vermoedde ik al dat de gemiddelde en zeker de representatieve Nederlandse hoogleraar en cultuurdrager zijn hoofd voornamelijk gebruikt om er instemmend mee te knikken of vermanend te schudden. Maar de representatieven zijn nooit de besten, en ik weet dat er ook in Nederland betere mensen zijn op bijna elk gebied, al staan die zelden zo breeduit op het podium. Natuurlijk blijven de zalvende en betweterige, met taal en denken knoeiende autoriteitjes irritant, en ze moeten zo nu en dan gesignaleerd worden. Maar na de parade moesten ze maar weer rustig voortsjokken, vind ik, de stoet morsige kerstmannen, zoals K. van het Reve ze noemde, om verder te spitten in hun knollentuinen. ‘Men heeft berekend’, zo deelt de goede professor Zonneveld ons mee, ‘dat in Nederland alleen al bij het graven van sloten en kanalen, het steken van veen en de bouw van dijken omstreeks 7½ milliard m³ grond werd verzet.’ Zoiets drukt een stempel op de mensen, daar is niets aan te doen.

A. Nuis

De tekeningenserie in dit nummer, ‘Wilde vaart’, is van Peter Vos