Hollands Weekblad. Jaargang 3

[p. 3]

Weg met Franco! En wat dan?
A. Nypels

De politieke mening van de Nederlander over Spanje kan in een notedop worden samengevat: Franco = dictator = schandvlek op Europa, dus moet hij direct verdwijnen. Er zit iets gezonds in de absolute afwijzing van iedere dictatuur door democraten, maar, wanneer men de bedoeling heeft het Spaanse volk de weg te wijzen naar meer vrijheid, welvaart en geluk, is dat onvoldoende. Men zal er dan over moeten denken en spreken, wat er wèl in Spanje gebeuren moet, een kwestie die nooit serieus aangeroerd wordt, tenzij men de speculaties over de koningskwestie als zodanig zou willen beschouwen.

Iedere Spanjaard die over zijn land heeft nagedacht, en iedere auteur die dat land in zijn totaliteit op zich heeft laten inwerken, verzekert dat de ideeënwereld, die de grondslag moet vormen voor het sociale en politieke bestel, in Spanje minder ver geëvolueerd is dan in de welvaarts-democratieën. Zij verzekeren ook, dat men Spanje minder dan enig ander land los van zijn geschiedenis kan zien, omdat de historie in Spanje in veel grotere mate een stempel op het heden drukt.

De Romeinen troffen in Spanje Iberiërs, Kelten en hun mengvormen aan. Die leefden niet in eenheden van enige omvang. Hun ver uit elkaar gelegen, zwaar versterkte vestigingen duiden op onderlinge strijd. Maar binnen deze gemeenschapjes bestonden democratische bestuursvormen onder burgemeesters of dorpsoudsten. De Romeinen hebben Spanje onderworpen en gepacificeerd, en kennis doen maken met een sluitend politiek, juridisch en militair systeem. Zij hebben deze ideeën aan de leidende laag van de bevolking overgedragen. Alle volgende regeerders van Spanje zijn uitgegaan van de idee van één groot rijk, bestuurd door een sterk gecentraliseerde macht. Maar de Spanjaarden als geheel hebben hier nooit hun hart aan kunnen verpanden, zij zijn altijd de Iberische micro-democraten gebleven. Dààr is waarschijnlijk de kiem te vinden voor de strijd tussen een in streektermen denkende massa en een naar centralisering strevende leidende laag, die verder voorgoed in Spanje zou woeden. De West-Gothen, die in het begin van de zesde eeuw het door de volksverhuizingen geteisterde Spanje binnentrokken, hebben er opnieuw één groot rijk van gemaakt, onder terreur, als een waar ‘Herrenvolk’. Hun trotse, eigengereide adel een geestelijkheid (het waren Byzantijnse christenen), beide grootgrondbezitters en beide tot krijgsdienst verplicht, hebben op Spanje dat strikt feodale stempel gedrukt, dat nog niemand in de wortel heeft kunnen aantasten. De Moren, die in het begin van de achtste eeuw het rijk van de Spaanse Gothen wegvaagden, hebben twee eeuwen lang het centrale gezag van het kalifaat van Córdoba uitgeoefend, dat in de elfde eeuw uiteen zou vallen in een groot aantal met elkaar in conflict levende rijkjes. In het uiterste noorden, tegen de Pyreneeën en het Cantabrisch gebergte aangedrukt, hadden Gothen en Spanjaarden stand weten te houden en vrede met elkaar gesloten. Daar zou een ras van vechters ontstaan, dat der reconquistadores of heroveraars. Onder leiding van Gothische adel en geestelijkheid (inmiddels tot de kerk van Rome overgegaan), voortzetters van respectievelijk de militaire en de politieke Romeinse gedachte, ontstond een nieuwe centraliserende macht uit de aanvankelijk weinig eensgezinde koninkrijkjes en graafschappen. Voet voor voet hebben de Moren, die een groot deel van hun energie moesten besteden aan de groeiende onenigheid en een steeds meer verfijnde cultuur, het terrein aan de voor het zwaard levende christenen uit het noorden prijs moeten geven. Aan beide zijden bestonden dragelijke vormen van co-existentie. Onder de Spaanse koningen van de elfde tot en met de veertiende eeuw kon verstoring van de Moorse en Joodse godsdiensten met de dood worden gestraft. En aan de andere kant hebben Moorse emirs en kalie-

[p. 4]

fen de bouw van kerken en synagogen bevorderd. Op politiek gebied waren beide partijen echter onverbiddelijk: de onderworpenen hadden te gehoorzamen, hun tributen te betalen en zich onopvallend te gedragen.

Tot aan Ferdinand en Isabella, onder wier regering de laatste resten van het Moorse rijk in Spanje werden geliquideerd, kan men de Spaanse koningen, althans die van Kastilië, als verlichte vorsten beschouwen. In de Cortes speelden de plaatselijke overheden en de ‘derde stand’, twee elementen waar de schatkist in hoge mate van afhankelijk was, een steeds grotere rol. Hierin kwam verandering toen de devote Isabella en de energieke, Macchiavellistische politicus Ferdinand zich een ongekende macht toegemeten zagen. Toen Granada was gevallen, in 1492, bezat Spanje alle kiemen voor een veelbelovende ontwikkeling: machtige koningen met een groot prestige in de toenmalig bekende wereld, Moorse en Joodse geleerden, Moorse boeren, ambachtslieden en bouwmeesters, Joodse handelaren en financiers, de eerste koloniën en een strijdbaar volk, dat over ervaren zeelieden en ontdekkingsreizigers beschikte. Maar van een volk, dat bijna 800 jaar aan verovering, buit en tributen gedacht heeft, eist het denken in termen van sociale en economische opbouw een totale vernieuwing. Spanje heeft dat niet kunnen opbrengen. Men was ook het geloof en de sociale ordening gaan zien als zaken die met geweld afgedwongen moesten worden. Men heeft de Moren en de Joden als kippen vol gouden eieren geslacht door middel van de Inquisitie, in naam een kerkelijk apparaat, in wezen een staatspolitie. In Engeland en de Nederlanden werden de schatten uit de koloniën naar de kanalen van binnenlandse handel en productie geleid, in Spanje werden zij onmiddellijk doorverkocht of opgepot, voor nog grotere legers, nog grotere pracht, een nog meer waterdichte Inquisitie. Zeker, er ontstond een maecenaat waaronder de kunsten konden bloeien, Spanje's Gouden Eeuw. Maar deze roofbouw op de beste krachten van het land heeft de Spaanse economie snel getorpedeerd. Met de verdrijving van Joden en Moren kwam het economische hart van Spanje tot stilstand. De plaatselijke bestuursorganen, waar het volk aan verknocht was, werden geliquideerd of tot blinde gehoorzaamheid gedwongen. Nieuwe ideeën, waaronder het humanisme, werden door de Inquisitie in de kiem gesmoord. De reformatie ging bij gebrek aan voedingsbodem aan Spanje voorbij. De grote zonde, waarop men door de Inquisitie werd onderzocht, was niet protestantisme, maar ‘judaïsme’. Bij tegenslagen zocht men niet naar fouten, maar naar zondebokken. Men begaat een historische onjuistheid, wanneer men meent dat het gehele Spaanse volk met afschuw tegenover de Inquisitie heeft gestaan. Deze vertegenwoordigde tevens een stuk levend heidendom: het volk werd door de geheimzinnige processen en pompeuze terechtstellingen geboeid.

Men kan aan de politiek van Ferdinand en Isabella, Karel V en Philips II geen grootheid ontzeggen, maar hun doelstellingen waren slechts een steeds grotere macht en pracht van de leidende klassen, en een steeds onvoorwaardelijker gehoorzaamheid. Na Philips II heeft Spanje geen bekwame wereldlijke of geestelijke leiders meer gehad, behalve Karel III van Bourbon omstreeks 1820, maar diens regering was te kort en kwam te laat om veel te kunnen veranderen. Een kerk, die zich veel gelegen liet liggen aan de christelijke liefde heeft Spanje nooit gekend. Er is een kerk geweest in dienst van het Gothische feodalisme, van het Kastiliaanse koningshuis, van een oligarchie van Spaanse geestelijken. Altijd onverzoenlijk, altijd hebzuchtig, altijd er op uit om iedere poging tot vernieuwing als zonde te vervolgen, en meestal in openlijk of bedekt conflict met Rome levende. Wel heeft Spanje in alle tijden mannen met vooruitstrevende ideeën voortgebracht, maar zij zijn vermoord, schaakmat gezet, gevlucht, of hun ideeën zijn verzand in het Spaanse individualisme. Men zal mij namen kunnen noemen van vooruitstrevende voorbereiders en leiders van de Republiek van 1931, maar wat was er van hun invloed overgebleven, zelfs vóór de burgeroorlog uitbrak? Niets, politiek speelgoed waar ieder mee deed wat in zijn eigen kraam, of in die van zijn familie of streek, te pas kwam. Heel wat lezers zullen in de mening verkeren dat Spanje goed op weg was een democratie te worden, toen Franco de opstand ontketende. Dat is niet waar, de Republiek van 1931 is nooit levensvatbaar geweest.

Nederland heeft een eminent Spanje-kenner gehad, aan wiens republikeinse sympathieën niet te twijfelen valt: de in de oorlog door de Duitsers omgebrachte Dr. J. Brouwer. Een gedegen historicus, die Spanje zowel aan de oppervlakte als in de diepte onderzocht heeft, en als vrijwilliger voor de Republiek heeft gevochten. Geen boek is beter geschikt om ons tussen de verwarrende details van Spanje een geheel te laten zien dan zijn in 1939 verschenen Spaanse aspecten en perspectieven. Ik citeer enkele gedeelten uit

[p. 5]

dat boek, die over de burgeroorlog handelen:

‘Nieuwe denkbeelden hebben steeds moeilijk toegang gevonden tot het stroeve Spaanse intellect. In zoverre er van redenering sprake kan zijn, is dat die van de door hartstochtelijke gevoelens in bewustzijnsvernauwing gebrachte mens. Het zijn heftige gebaren en kleurrijke woorden, geen zuivere afmetingen van intellectuele waarden. De gesticulerende hand zoekt onbewust naar een wapen dat kracht aan het betoog zal geven. De burgeroorlogen zijn sinds eeuwen Spaanse vormen voor openbare discussie over nationale problemen’.
(Over bedreven wreedheden) ‘Deze burgeroorlog heeft geleerd dat de Spaanse communisten en anarchisten, evenals de falangisten en katholieke traditionalisten, zonen zijn van hetzelfde volk en nakomelingen van de Inquisiteurs, van wie zij het spiegelbeeld zijn geworden. Psychologisch en historisch is het van belang dat verschillende groepen, zelfs de felste tegenstanders van de Inquisitie, het ornaat en het ceremoniëel van dit instituut heb ben nagebootst’.
(De Cortes na de verkiezingen van juni 1931) ‘De gedachtenwisselingen zouden plaats hebben in een sfeer van politieke hartstocht, en leiden tot resultaten welke niemand bevredigden. Van het begin af spookte de dreiging van de burgeroorlog door de Cortes’.
(1936) ‘De volksfrontregering heeft zich gekenmerkt door onmacht. (volgt een beschrijving van de door anarchisten en rechtse dreiging aangewakkerde onrust, van de vergeefse pogingen der socialisten tot matiging, en van de afzijdigheid der communisten op bevel van Moskou). De besluiteloze, onmachtige burgerlijke regering maakte in dit gewoel een droevige indruk. De republiek als vooruitstrevende democratische staatsvorm bleek in Spanje een niet te verwezenlijken ideaal. Niet de macht van de geest, maar het geweld van de wapenen zou over het lot van Spanje beslissen’.

Citaten houden het gevaar van onvolledigheid en vertekening in. De kern van Brouwers' feiten en betogen over de burgeroorlog in het genoemde boek wordt echter in de vier hierboven gegeven stukjes wel weergegeven. Wanneer Franco niet naar de wapenen gegrepen zou hebben, zou een ander dat gedaan hebben, en er bestond geen man of groep die dat uit naam van de meerderheid van het Spaanse volk kon doen. Alle groepen, behalve de weinige bevoorrechten, dorstten naar vernieuwing, maar de traditie en de politieke ‘infra-structuur’ die onmisbaar zijn voor wat wij Nederlanders onder democratie verstaan, ontbraken. Wie in Spanje ook aan de macht gekomen zou zijn, hij zou tegenstanders in de gevangenis geworpen hebben of erger, zowel uit Spaanse leiders-traditie, als door de omstandigheden gedwongen. Er zijn geen tekenen, dat zich inmiddels in het Spaanse volk veranderingen voltrokken hebben, die bij het heengaan van Franco een betere voedingsbodem voor een democratische regeringsvorm zouden vormen. Het politieke denken is nog steeds door te sterke emoties geïnfecteerd. Het eeuwenoude wantrouwen tegenover welke regering dan ook is nog steeds aanwezig. De kerk vormt nog steeds een sterk conserverende macht. Het denken aan belangen die de eigen streek of familie te boven gaan valt de Spanjaard nog steeds moeilijk. Een democratie zou daar niet werken, men is daar nog lang niet aan toe. Men denke ook niet te gemakkelijk over de mogelijkheid van een monarchie. Het zou in minder emotioneel reagerende landen al een waagstuk zijn in deze tijd een koningshuis te herstellen. Voor Spanje zou de herleving van een hofkliek van adel en geestelijkheid een ramp zijn. En jonge koningen of koningszoontjes zouden binnen en buiten de grenzen van een land, waar een man geen man is zonder uiterlijk vertoon, waaghalzerij en amoureuze avontuurtjes, grote beroering kunnen wekken.

Waarschijnlijk maken wij ons ook te veel illusies over het voorbeeld dat de welvaartslanden in Spaanse ogen geven. Zij zijn binnen een luttel aantal decennia in twee wereldoorlogen betrokken geweest, die niet met de aan de Spanjaarden vertrouwde jachtgeweren, messen en benzineblikken uitgevochten werden, maar met een op de vernietiging van miljoenen gericht vernuft. De horden toeristen laten behalve hun welvaart niet veel zien dat in Spaanse ogen achting kan wekken. Toeristen die dit bemerken, en Nederlanders die men dat vertelt, klinkt dat niet prettig in de oren en zij reageren er meestal sterk emotioneel op. Maar het valt niet te ontkennen. Evenmin valt te ontkennen dat het Spaanse volk, ondanks zijn achterlijke civilisatie, een diep in alle lagen gewortelde cultuur bezit, en zeer eigen vormen van geluk. Ik zie niet hoe men daar op korte termijn een democratie naar ons model zou kunnen invoeren zonder eerst met geweld (welk een contradictio in terminis!) alles te vernietigen wat Spanje Spanje doet zijn.

Wat dan wèl, wanneer Franco vrijwillig of gedwongen zal zijn verdwenen? Moeilijke

[p. 6]

vraag, maar men zal toch moeten beginnen met die te stellen. Een gematigder dictatuur misschien, of een oligarchie van ‘wijze mannen’? Natuurlijk moet Franco weg, al was het maar omdat hij te weinig gedaan heeft ter bestrijding van de plagen van zijn land: het grootgrondbezit, het achterlijke onderwijs, de om bevloeiïng en betere landbouwmethoden schreeuwende grond, het primitieve religieuze leven. Hij zal vanzelf spoedig verdwijnen, want hij is al oud, maar nogmaals, wat dan? Moet het Westen dan hevige druk gaan uitoefenen om overhaast een moderne motor te koppelen aan de Spaanse molen, die altijd op langzaam draaien ingesteld is geweest? Dan is de kans groot, dat de stukken in het rond vliegen en de hele zaak in brand staat vóór wij van onze verbazing bekomen zijn. Het zou de eerste maal niet zijn.

Het is logisch dat Westers-democratische burgers Franco verfoeien, maar toch mag men daarbij niet alle gevoel voor betrekkelijkheid uit het oog verliezen. Franco heeft een ondankbare erfenis aanvaard. In vergelijking tot zijn weinig illustere voorgangers door de eeuwen heen behoort hij tot de minst slechten. Hij heeft - noodgedwongen, toegegeven - zijn land buiten de tweede wereldoorlog gehouden. Geen noemenswaardige stroom van politieke vluchtelingen verlaat het land. Zijn maatregelen van terreur zijn voor een zuivere dictatuur gematigd. Onverzoenlijkheid tegenover vroegere tegenstanders en zelfverheerlijking door middel van pompeuze gedenktekenen zijn Spaanse leiders-traditie. En waarschijnlijk maakt ook hij zich zorgen over het lot van Spanje na zijn heengaan. Want dàt is het probleem, veel groter dan Franco zelf.