Hollands Weekblad. Jaargang 3

[p. 10]

Vrij Nederland in de eerste jaren na de bevrijding
P. Geyl

In het Hollands Weekblad van 29 juni schetst de heer Luyendijk een beeld van Vrij Nederland. Hij haalt daarbij ook de eerste jaren van het blad na de bevrijding op en vertelt iets van de debatten die binnen de uitgebreide redactie-raad gevoerd werden. Hij fungeerde daar toen zelf als notulen-houder.

Volgens hem nu werden ‘die vergaderingen boeiend, toen het Indonesische conflict verscherpte na de eerste troepenzendingen en Geyl en Verzijl, die de Indonesische revolutie bedenkelijk vonden, het beleid van V.N. niet in alle opzichten wilden steunen. De jonge Den Uyl was hun grootste tegenspeler, met spitse argumenteringen zette hij de twee hoogleraren soms schaakmat, wat Geyl glimlachend, Verzijl iets stugger toegaf.’

Ik moet zeggen dat ik deze passage met grote verwondering las. Was de grond van mijn oppositie het feit dat ik de Indonesische revolutie bedenkelijk vond? Ik zou eer zeggen dat ik tegen had op een al te grif vereenzelvigen van die revolutie met het extremisme van Soekarno, nog maar kort tevoren de stroman van de Japanners en die Hitler geprezen had en op de Engelsen en Amerikanen zo goed als op Nederland afgegeven. Ik maakte mij omtrent de mogelijkheid van een andere keuze onzerzijds misschien illusies, maar als ik mij met de geest van de artikelen in V.N. niet verenigen kon, was het om het stelselmatig veronachtzamen van de donkere kanten van het regiem van Djokja en het even stelselmatig negeren van de elementen van redelijkheid in de politiek die onze regering voorstond. Tegen de conservatieven, die meenden het kolonialisme te kunnen herstellen, stond ik met beslistheid.

De heer Luyendijk heeft blijkbaar geen andere bron geraadpleegd dan zijn geheugen, en dat is een gevaarlijke manier van geschiedschrijven. Ik had zelf volstrekt niet de herinnering dat die discussies voornamelijk gevoerd werden door een bondgenootschap Geyl-Verzijl, en dan met Den Uyl. Maar ik heb zowel Verzijl, als Den Uyl opgebeld, en allebei deelden mijn verwondering. Bovendien heb ik het er met een ander lid van de redactie-raad over gehad, namelijk met Stufkens, en ook hij zette grote ogen op over de door Luyendijk gegeven voorstelling.

Ten eerste was er heel wat meer oppositie dan van de kant van ‘de beide hoogleraren’. Ik noemde Stufkens al; daar waren ook Cramer, De Gaay Fortman, Van de Ven. Reeds op 23 december 1945 schreef ik aan mijn vriend Fruin, man van de Stuw, toen in Indonesië, dat ‘tal van medewerkers van mijn manier van denken bleken te zijn,’ van wie ‘in 't bijzonder Stufkens de dingen op een bijzonder treffende wijze wist te zeggen.’ De ‘tegenspeler’ die ik daar noemde en die het ook later bleef, was niet Den Uyl, het was Van Randwijk, de hoofdredacteur zelf. Tegen diens simplistische en doctrinaire, of misschien is het beter te zeggen emotionele, visie bestond veel verzet. De vergaderingen van de redactie-raad gaven ons de gelegenheid ons gemoed te luchten, wij werden soms wel met toezeggingen dat er met onze bezwaren rekening zou worden gehouden, gepaaid. Als wij dan naar onze haardsteden waren teruggekeerd, evenwel, bleek daarvan in de krant niets.

Ik was dan ook al lang in een stemming van onbehagen - en zeker weinig geneigd tot ‘glimlachen’ - voor ik op 2 juni 1947 uit de redactie-raad trad en in het blad liet meedelen dat ik dit deed uit verschil van mening omtrent het gevoerde redactie-beleid. Ik geloof dat ik ten aanzien van Indonesië met meer beslistheid het regeringsstandpunt (Drees, Logemann) innam dan de meesten, toch deelden heel wat van de anderen in dat gevoel van onbehagen.

Die stemming werd dan ook volstrekt niet alleen door de Indonesische kwestie bepaald. Daar was allengs (na midden 1946) een tweede verschilpunt bij gekomen, nl. de houding tegenover Rusland. Hier nu vielen anderen (zeker al degenen die ik al genoemd heb) mijn kritiek zonder voorbehoud bij. Ik heb de brief aan Van Randwijk nog, waarin ik mijn uittreden toelichtte. (Ik heb inderdaad vrij wat stukken, waarop ik mijn historie van het toenmalige Vrij Nederland, steviger dan op mijn geheugen alleen, baseren kan.) In die brief zei ik ook over mijzelf met zoveel woorden, dat zijn laatste artikel over Indonesië enkel de druppel was, die de emmer deed overlopen, en ik begon met nadruk vast te stellen dat ten opzichte van de spanning tussen de Sovjet-Unie en het Westen ‘nog steeds’ een lijn gevolgd werd, die ik voor een gevaar aanzag.

‘Nog steeds’. Reeds 20 September 1946 had ik aan een vriend geschreven over de beklemming die ik omtrent de toestand in de wereld gevoelde. ‘En het ergste vind ik de hopeloze verdeeldheid en verwarring in de geesten aan onze kant. Want dat wij aan een kant staan tegenover de Russen, is voor mij een eenvoudig feit. Maar V.N. vindt Wallace sympathieker dan Byrnes.’ (Wallace, de grote fellow traveller in Amerika, die tenslotte zelfs Roosevelt te ver was gegaan in zijn geneigdheid om de Russen terwille te zijn en die in 1948 door de ‘Progressieven’, verzamelnaam voor communisten en oprechte, maar al te goedgelovige democraten, tegen Truman candidaat voor het presidentschap gesteld zou worden; de man die al maar de Russische politiek ‘verklaarde’ en afgaf op het Britse imperialisme.) ‘En Van Randwijk’, zo vervolgde ik in mijn brief, ‘staat met Theun de Vries onder een manifest tegen de dictatuur’. (Een manifest, tekenend genoeg, van tien ‘progressieve’ auteurs.) ‘Het wordt allengs onmogelijk bij V.N. te blijven.’ Ik bezit ook nog de aantekeningen die ik in oktober 1946 maakte voor een uiteenzetting op een vergadering van de redactie-raad. Indonesië wordt daarin niet genoemd, maar met zoveel te meer nadruk een artikel over Wallace (nog van na de brief waaruit ik zo even aanhaalde) en dat innerlijk zo hopeloos tegenstrijdige manifest.

Ik heb nu bovendien de oude jaargangen van Vrij Nederland nog eens opgeslagen, en ik kan niet anders zeggen dan dat ik versteld heb gestaan over de atmosfeer die mij daaruit tegemoet woei. ‘Verwarring in de geesten’, inderdaad. Wij leven snel en

[p. 11]

het kost al moeite zich voor de geest te halen hoe drukkend en uitzichtloos de economische naweeën van de oorlog zich in die eerste jaren nog deden gevoelen en wat een met alle werkelijkheid van Stalin's tyrannie strijdige verwachtingen velen toen nog op Rusland bouwden. ‘Stalin's tyrannie’ - die op het Sovjet-partij-congres van 1956 door niemand anders dan Chroestsjof in schrille kleuren geschetst zou worden. Maar in het Westen hadden reeds lang daarvóór grote gebeurtenissen velen die tot dan toe blind geweest waren, de ogen geopend. Het jaar 1948 bracht de overweldiging van Tsjecho-Slowakije; het bracht ook de Marshall-hulp; later kwam nog de Russische poging om Berlijn te bemachtigen, tegengegaan door de luchtbrug.

Op 6 maart 1948 (alleen het laatste was toen nog niet gebeurd, en laat mij erbij voegen dat al de opposanten mij toen reeds op verschillende tijdstippen uit de redactie-raad gevolgd waren) schreef niettemin Van Randwijk een artikel in zijn gewone trant. De spanning werd door hem geweten aan ‘een onverantwoordelijke pers aan beide zijden’, ofschoon



iedereen weet dat er in Rusland geen ‘onverantwoordelijke pers’ bestaat. Het Tsjecho-Slowaakse ‘drama’ werd betreurd, maar Rusland's actie niettemin verontschuldigd. Om tegenover de normale afkeer van het Russische dwangregiem een evenwicht te bewaren werden de tekortkomingen van Amerika breed uitgemeten: de ongelijkheid der rassen bijvoorbeeld, zonder enig historisch begrip voor het ontstaan van een misstand, waarin echter de verlichte opinie en het staatsgezag niet berusten, noch voor de beperkingen van het statenstelsel en trouwens van de diep in het verleden wortelende verhoudingen en opvattingen, die het tempo van de vooruitgang onvermijdelijk langzaam doen zijn. Maar Van Randwijk besprak ook de Marshall-hulp.

‘Het Marshall-plan is niet meer dan een noodvoorziening. Het kan de situatie in Europa niet wezenlijk veranderen... De vraag waar het om draait, is niet in welke mate Amerika bereid is West-Europa voor de honger en de chaos te behoeden, maar Europa als exporterend en concurrerend werelddeel te laten bestaan. Een gunstig antwoord hierop veronderstelt o.i. een fundamentele verandering in politieke en economische opvattingen in Amerika, waaromtrent wij niet veel hoop hebben.’

Dat is dan meegevallen!

Maar wat een onverantwoordelijk geschrijf was dit, op het kritieke ogenblik dat het erom ging West-Europa op de been te helpen niet alleen, maar het te behoeden voor een greep naar de macht van de communisten als vijfde colonne van het Russisch machtstelsel!

Nu de heer Luyendijk die vroegere geschiedenis van Vrij Nederland aan de orde gesteld en daarbij mijn naam genoemd heeft, vind ik het zaak deze kant van het geval, die hij geheel in het duister gelaten heeft, even te belichten. Ook om duidelijk te maken waarom ik pas weer aan Vrij Nederland ben kunnen gaan meewerken, nadat er aan het regiem Van Randwijk een eind was gekomen.

Antwoord aan prof. Geyl

Tant de bruit! En dan nog wel over een impressie, die ik in een paar zinnen had geconcentreerd. Geschiedschrijving heb ik niet willen plegen, maar dat betekent niet, dat mijn geheugen mij in de steek heeft gelaten. Ik heb niets geromanceerd, zelfs niet de glimlach(jes) van prof. Geyl. Ten hoogste zou men mij kunnen verwijten, dat ik niet in extenso de stellingen van Geyl, Verzijl, Stufkens enz. heb weergegeven, maar dat was nu eenmaal niet de opzet van mijn artikel.

Dat geen der betrokkenen zich kan herinneren, wat ik mij nog zeer goed herinner (van één vergadering op een zaterdagmiddag in de directiekamer van Vrij Nederland zou ik bijna alle details kunnen verstrekken), heeft natuurlijk een oorzaak. Ik was bij de vergaderingen aanwezig als niet-betrokkene, als notulerend toeschouwer en had andere waarnemingen dan de discussianten. De argumentering van Den Uyl heeft blijkbaar een grotere indruk op mij gemaakt dan de redeneringen van Van Randwijk, De Gaay Fortman, Stufkens enz. Ziedaar de simpele oplossing van het probleem.

Het ‘grote’ conflict tussen prof. Geyl en Van Randwijk heb ik niet meegemaakt, omdat mijn activiteit als redactiesecretaris van V.N. in de loop van 1946 eindigde. Dat Van Randwijk de ‘tegenspeler’ was van prof. Geyl e.a. is naar mijn mening een historische onjuistheid. Van Randwijk was als hoofdredacteur van V.N. veel belangrijker dan prof. Geyl en de andere leden van de redactieraad. Dat hij zich in zijn artikelen niet erg gevoelig toonde voor subtiliteiten, was een kwestie van temperament, niet van tegenspel. Hoe ‘simplistisch’, ‘doctrinair’ of ‘emotioneel’ de opvattingen van Van Randwijk ook waren volgens prof. Geyl, hij was de man, die Vrij Nederland moest maken en niet de Utrechtse hoogleraar in de geschiedenis. Er kon eenvoudig geen sprake zijn van tegenspel. Als er dan al tegenspelers waren, zou men bijv. Geyl en Verzijl als zodanig kunnen kenschetsen.

Dat prof. Geyl een conservatief of koloniaal standpunt innam, heb ik niet beweerd. Hij had bedenkingen, dat schrijft hij immers zelf. De mening van Verzijl was wèl conservatief. Hij heeft zich later ook openlijk tegen het regeringsbeleid gekeerd.

Waarom prof. Geyl zijn meningsverschil met Van Randwijk zo uitgebreid aan de openbaarheid prijsgeeft, begrijp ik niet helemaal. Vermoedelijk had hij er nogmaals behoefte aan zijn gemoed te luchten. Van historische betekenis lijkt mij de kwestie niet.

A.F. Luyendijk