Hollands Weekblad. Jaargang 3

[p. 8]

Eindexamen
F.W.N. Hugenholtz

De eindexamen-campagne is vrijwel ten einde. Er is weer hard gewerkt, er is veel vreugd bij de geslaagden, verslagenheid heerst onder de afgewezenen, opluchting bij de ouders van beide categorieën, voldoening bij de meeste docenten, een gevoel van bevrijding bij de gecommitteerden en deskundigen. Ten departemente gaat nu het felle examenleven rustig uitblussen in de statistieken en de financiële experts gaan de tonnen uitkeren, die het ook dit jaar weer allemaal heeft gekost aan vacatiegelden, reis- en verblijfkosten. En, ja natuurlijk, het is nu de tijd van de ingezonden stukken en het mondeling geklaag, resp. van onbaatzuchtige personen die menen de cultuur op die wijze te moeten en kunnen dienen, van de teleurgestelde vaders, van directeuren en rectoren wier oogst minder was dan zij verwachtten, van docenten die de ‘stukjes’ niet juist vonden, en tenslotte van de Principiële Vernieuwers. Jaar in jaar uit zijn die ingezonden stukken gelijk en toch tobben we maar door. De enige afwisseling zit hierin, dat er steeds weer nieuwe vaders teleurgesteld worden. Niet dat het leger van misnoegde vaders al maar aangroeit; de meesten vergeten er openbaarlijk kennis van te geven, dat zij, na een jaar, als zodanig geschrapt willen worden.

Aangezien nu blijkbaar in de pers de eindexamentijd graag van de negatieve kant bekeken wordt, wil ik daarop geen uitzondering maken, een lijst van veel gehoorde grieven trachten op te stellen en op enkele daarvan ingaan. Er is drieërlei verzet.

A. Principieel en radicaal verzet. Het eindexamen zelve is een onding, het maakt leerlingen en docenten neurotisch, legt een druk op de school, het onderwijs ontaardt in africhten, het toeval speelt een te grote rol. Waarom toch niet een eenvoudig getuigschrift verleend aan leerlingen die een instelling van onderwijs, naar het oordeel van de docenten, met vrucht hebben gevolgd?

B. Verzet tegen de gestelde eisen in het algemeen of tegen een of meer bijzondere eisen in een bepaald jaar. Het program is te zwaar, er moet in enkele dagen teveel gepresteerd worden, ofwel: een bepaalde opgave of ter vertaling opgegeven tekst deugt niet, is te moeilijk, of te onduidelijk geformuleerd.

C. Verzet tegen de aanwezigheid van met aanzienlijke bevoegdheden beklede toezieners en bijzitters. Deze kunnen worden beschreven als ondeskundig, willekeurig, te streng, zenuwprikkelend voor examinandi en examinatoren. Gelukkig zijn zij, als er candidaten zakken, ook de voornaamste zondebokken.

In mijn twaalfjarige praktijk als gecommitteerde bij de gymnasiale eindexamens heb ik scholen gezien waar de muren meetrilden van de zenuwen, waar rector, leraren en leerlingen nodig aan de broomdrank moesten. Je voelt dat als je binnenkomt en je weet ook dat de resultaten er niet al te best zullen zijn. En je weet van te voren dat Jantje en Pietje door de zenuwen ‘ver onder hun kracht hebben gewerkt’ en dat Rietje last had van U-weet-wel, en dat het allemaal zo beroerd is. Je weet van te voren dat de voorgestelde cijfers te hoog zijn, dat je de cijfers zult moeten ‘drukken’, dat je ruzie zult krijgen en de boeman zult zijn. En je weet ook deksels goed dat de zenuwen de primaire oorzaak niet zijn, dat of de rector of de docenten of de leerlingen of allemaal niet voor hun taak berekend zijn, dat er al jaren voor het eindexamen de vrees heerst niet aan de eisen te kunnen voldoen, dat er met de moed der wanhoop is gedrild en veel schade is berokkend aan de psyche van de leerlingen. En je weet dat alles zo precies na één ochtend, omdat je ook andere scholen kent, en gelukkig de meeste.

Daar heerst rust, daar is jarenlang met

[p. 9]

animo gewerkt naar een doel toe. Daar hangt een sfeer van vertrouwen, daar kennen ze de uitslag eigenlijk al van te voren, daar kloppen de cijfers, daar wordt niet ‘getrokken’ en hoeft niet ‘gedrukt’. Ze zullen er misschien niet allemaal komen, maar er gebeurt weinig of niets echt onverwachts. Op zo'n school - zeker geen school van het klassieke type, integendeel - sprak ik op de eerste dag van het eindexamen een lerares, die me zei: ‘Ik stapte vanmorgen op de fiets en ging naar school met het rustige gevoel een oogst te gaan binnenhalen van jaren plezierig werken’. Dergelijke scholen hebben geen bezwaren tegen het eindexamen als zodanig. Ze zien er een bekroning in van hun werk, een officiële erkenning van de kwaliteit van dat werk. Ze zouden geen schooldiploma willen, mede omdat ze zo reëel zijn te beseffen dat dan ongewild maar onherroepelijk de kwaliteit zou dalen. En juist die scholen zou je het best willen toevertrouwen zelf geheel uitte maken welke leerlingen wel en welke niet thuishoren op universiteit of hogeschool. Terwijl de scholen uit de eerste categorie bij dergelijke beslissingen de hulp van buitenstaanders niet kunnen ontberen.

Zijn de eisen gesteld aan eindexaminandi in het algemeen te zwaar? Zwaar zijn ze, vooral bij het examen gymnasium-B. Er moet hard voor gewerkt worden en niet alleen in de hoogste klas. Té zwaar zijn ze echter alleen voor leerlingen die door een te zachte schoolleiding of te optimistische docenten, op grond van welke overwegingen dan ook, één en doorgaans meer keer ten onrechte zijn bevorderd en tenslotte zelfs in de eindexamenklas terecht gekomen. Geen wonder trouwens dat de vaders van die leerlingen in de pen klimmen. Zij beseffen alleen niet dat hun kind en zij zelf het slachtoffer zijn van de school die ze vals heeft voorgelicht.

Daarnaast wordt er dikwijls gefulmineerd tegen bepaalde van rijkswege vastgestelde opgaven, voor het schriftelijk werk in de moderne talen, het Nederlands en de exacte vakken. De voor die opgaven verantwoordelijke personen laten wel eens een steek vallen. Niet zo lang geleden was een wiskunde-onderdeel zo exorbitant moeilijk dat het departement moest ingrijpen; een vertaaltekst voor een van de moderne talen is wel eens in een bloemlezing ontdekt, zodat op de scholen waar die bloemlezing werd gebruikt een nieuwe vertaling moest worden gemaakt. Dat zijn ronduit onvergeeflijke fouten; examenopgaven moeten met de pijnlijkste zorg worden uitgekozen, de candidaten hebben daar recht op. In dergelijke

rondeel

gevallen heeft de ‘men- echter de bevrediging, dat er wat aan gedaan wordt, dat de leerlingen openlijk worden beschermd tegen het geheimzinnig eindexamenmonster. Veel moeilijker te slikken is de opgave die, hoewel niet onmogelijk zwaar, toch wel erg lastig is uitgevallen. Wanneer dergelijke stukken in de pers worden gepubliceerd, met commentaar, maakt dat een beroerde indruk: Dat wordt die arme kinderen toch maar aangedaan! Hiertegenover wil ik stellen dat een dergelijk moeilijke opgave voor alle candidaten alleen maar gunstig is. De beoordelingsnorm wordt sterk aangepast en die candidaten, voor wie dat nog niet helpt krijgen de gelegenheid in een verlengd examen (ik vind het een misstand dat de H.B.S. dat instituut niet kent) te tonen wat ze werkelijk waard zijn. De paradoxale toestand doet zich dus voor dat juist bij die opgaven die een goede dosis geluk schijnen te vereisen, de factor geluk vrijwel wordt uitgeschakeld.

Gecommitteerden worden door de minister

[p. 10]

aangesteld om erop toe te zien dat de examens volgens de, soms ingewikkelde reglementen worden afgenomen en dat op de verschillende scholen die de gecommiteerde bezoekt zoveel mogelijk dezelfde norm wordt gehanteerd. De gecommitteerden

sonnet

zijn daartoe met aanzienlijke macht bekleed, vooral bij de gymnasia, en de eindbeslissing ligt vaak uitsluitend in hun handen. Bij de gymnasia stellen zij zelfs, het voorstel van de docent gehoord, de cijfers vast. Zij keuren dus het eindproduct van het voortgezet onderwijs, en bij de gymnasia bepalen de in meerderheid van de universiteit afkomstige gecommitteerden de rijpheid en geschiktheid van de candidaten voor de te verwachten academische studie. Het lijkt mij slechts gezond dat universiteit en maatschappij enige medezeggenschap hebben bij het beoordelen van het intellectuele peil dat abituriënten hebben bereikt; en het komt me voor dat daartegen in alle redelijkheid geen bezwaar kan worden geopperd.

Dat neemt niet weg dat, vooral bij de gymnasia (en de gymnasiale afdelingen van de lycea) - op de H.B.S. hebben ze minder te vertellen - de komst van gecommitteerden nogal eens met vrees wordt tegemoet gezien. Zodra hun benoeming in het Staatsblad staat, wordt er links en rechts geïnformeerd naar de hebbelijkheden en onhebbelijkheden van de aangewezenen. En dat is begrijpelijk: zolang goed geoliede telmachines de rol nog niet kunnen overnemen, zijn gecommitteerden en deskundigen mensen met alle na- en voordelen van dien. Zij zijn vatbaar voor kwalen als ochtendhumeur en vermoeidheid, slapeloze nachten en kiespijn en zullen daarop reageren. De een is strenger dan de ander, er zijn er vriendelijke en norse, belangstellenden en ongeïnteresseerden. Maar dat is allemaal zo erg nog niet. Ze worden - lang niet op alle scholen - gevreesd omdat ze ‘steeds de cijfers drukken’. Ik neem direct aan dat er van die principiële drukkers zijn. Meestal echter moet er gedrukt worden slechts op die scholen, waar de opvatting heerst dat de leerlingen moeten worden beschermd tegen een soort vijanden. Daar denkt men dat het eindexamen niet is een vorm van samenwerking tussen school, universiteit of maatschappij ten bate van die leerlingen die een einddiploma werkelijk verdienen, neen, daar gelooft men dat het is een luguber spel, waar met pokerfaces wordt geboden en afgedongen. Dat zijn de scholen waarvan ik al eerder de sfeer poogde aan te duiden. Daaronder zijn er die het vereiste peil bij lange na niet bereiken, al denken ze van wel, en dan de gecommitteerden het groot aantal gezakten verwijten. In feite wordt er op en door die scholen een fataal spel gespeeld terwille van de reputatie van de school. Weinig zittenblijvers en gezakten lijkt een mooie reclame. Maar een dergelijke school sluit de ogen voor de zware verantwoording die zij op zich laadt door ongeschikten terwille van de reclame bloot te stellen aan de ellende van een te hoog gegrepen studie.

Ik zal de laatste zijn om te beweren dat het systeem volmaakt is, evenmin wil ik trachten te ontkennen dat vergissingen mogelijk zijn, maar ik geloof oprecht dat het principe juist is, dus dàt er eindexamens zijn en dat die worden afgenomen door docenten in samenwerking met buitenstaanders, die universiteit en samenleving vertegenwoordigen. Eén wens is reeds een volgend jaar te verwerkelijken. Laat het departement proberen de examinatoren van H.B.S. en M.M.S. te doen bijstaan door gecommitteerden, die wat bevoegdheden en niveau betreft kunnen worden vergeleken met dezelfde functionarissen bij de gymnasia; de meeste docenten zullen dit toejuichen. Laat ik zwijgen over de wenselijke veranderingen in de exameneisen; daarover zijn de discussies nog gaande. Het is te hopen dat zij, die daarover te beslissen hebben, andere wegen weten te vinden dan alleen die van de minste weerstand.