Hollands Weekblad. Jaargang 3

[p. 11]

Eenmaal Ida Simons
J.J.D. Rijk

Ida Simons: Een dwaze Maagd en Als water in de woestijn. Stols-Barth.

Van Ida Simons zijn twee boeken verschenen: het eerste, Een dwaze Maagd, bevatte prachtige herinneringen aan haar jeugd en bracht haar erkenning als schrijfster vóór ze korte tijd later, in 1960, overleed; het tweede werk is posthuum gepubliceerd en bevat fragmenten uit de onvoltooide roman Als water in de woestijn (tevens de titel) en enkele korte verhalen.

Jeugdherinneringen zijn vaak het eerste resultaat van literaire aspiraties. Schrijven heeft iets van stenen buiten je huis neerzetten, in het vaste geloof dat ze langer zullen staan en meer blijven betekenen dan de vergankelijke woning, en het is dus geen wonder dat de zo ondeelbare en nooit afgesloten ervaringen uit de jeugd de eerste steen zijn - hoe ongelukkig de schrijver daarna misschien ook is met dat verstarde symbool.

Bovendien levert de autobiografie, in welke gedaante ook, de stof die het gemakkelijkst voor de hand ligt, en hoewel daarmee de vormgeving niet vanzelf komt, is de bewuste waarneming en vormgeving van anderen, van vreemden en hun vreemde lot, een latere fase, waarin men met meer overleg te werk moet gaan - afgezien natuurlijk van de ‘geboren’ vertellers van fantastische verhalen en verzonnen gebeurtenissen, die de lezer kunnen boeien als een toerist, maar waarbij hij steeds achter de raampjes van zijn eigen auto blijft en niets kan aanraken.

Met het opschrijven van herinneringen kan men vele kanten op: zelfs wie denkt ze neutraal weer te geven, te notuleren, stelt de zaken eenzijdig voor. Mooier dan het was, althans geconcentreerder en heftiger zelfs in de verveling of het wachten, alleen al omdat een boek dat eist; maar ook omdat de schrijver op dit moment alleen in deze schikking er iets van begrijpt, of integendeel ziet dat het alleen zó op de enig-juiste manier onbegrijpelijk was.

Het doel kan zijn de jeugd als rechtvaardiging of verontschuldiging van het bestaan te kiezen, of erin te vluchten als in het enige stuk leven dat zonder compromissen was; het kan een agressieve Verdichtung zijn die voor de schrijver alleen op deze manier waard is erkend te worden, en dus nu wordt geschapen, of een profitabele overpeinzing met een moraal. Alles kan en het eigenbelang is nooit afwezig.

Ook bij Ida Simons niet die, zoals men ook leest in een voorwoord van Pierre H. Dubois bij Als water in de woestijn, bepaald niet is gaan schrijven uit vertelzucht. Bij haar stond ook nog een heel ander belang op het spel. Haar loopbaan als concertpianiste werd door de bezetting onmogelijk toen ze 29 jaar was, en na de bevrijding was ze te verzwakt om te voldoen aan de eisen die zij zich voor de concertpraktijk stelde. Vanaf haar kinderjaren had ze geleefd met de piano, en het verlies van deze mogelijkheid moet ze hebben ervaren als een verlies van zichzelf. Zelden zal het voorkomen dat iemand na zo'n crisis de kracht opbrengt zich een nieuw bestaan te verschaffen in een andere kunstvorm, die met minstens dezelfde noodzaak beoefend wordt. En hoe weinig is van deze persoonlijke behoefte terug te vinden in het verhaal van het joodse meisje Gittel, het twaalfjarig meisje dat zo'n groot talent had! Schrijven over zichzelf kan juist door de grote persoonlijke behoefte ontaarden in voor anderen ontoegankelijke mysteriën, in gezanik of geweeklaag; en allicht dat iemand met een grote inzet als Ida Simons dit boek niet schreef uit een verzetje. Maar het wonderlijke van Een dwaze Maagd is juist de zuivere toon, waar geen spoor van zelfbeklag in schuilt, en geen dramatisch op-

[p. 12]

wekken van medelijden met de vertrapte illusies. Over de breuk in haar leven heen heeft ze gezien hoe het begon, en het meisje beschreven dat ze toen was - juist door dit boek heeft ze dat kunnen vasthouden.

Het is een verhaal in helder Nederlands, dat men vooral moet gaan lezen, en dan liefst in een onvermoeide, wat passieve stemming waarin alle nuances goed kunnen doordringen. Het behandelt geen problemen en presenteert geen rekeningen; het is voornamelijk de eigen toon die me getroffen heeft. Heeft ze dan zo gemakkelijk afstand gedaan van het verleden, is ze vrijgevig met haar vroegere verwachtingen en liefdes? Helemaal niet, maar er is ook geen behoefte om ze met galgenhumor te ontkrachten, of erover te moraliseren. Ze vlucht niet vertederd in het ware-leven-van-de-kinderjaren, ze hangt ook niet de ervaren, rancuneuze en wereldwijze vrouw uit; ze verzamelt geen porcelein in stille kamers, en ze moderniseert ook niet radikaal, maar blijft in wezen aan de kant van de dwaze maagden, zij die al wat ze te geven hebben in één keer willen wegschenken, zonder verstandige slagen om de arm. Het is deze bewonderenswaardige toon die blijft intrigeren in deze portretten van haar omgeving: het nogal uitzichtloze gezin van een onhandige sjlemiel met een vrouw die ‘gelukkig (was) zodra ze de lucht van een station opsnoof’, en hun kleurrijke verwanten als de grootmoeder, oom Wally, oma Hofer. Ze ontleende het motto aan Marmix Gijsen en men herkent in het begin zeker diens invloed, maar gaandeweg blijkt Ida Simons een heel eigen stijl te schrijven, heel vrouwelijk, met een oog voor details in de manier waarop iemand zijn kleren draagt, zintuigelijk (‘Onder de lage zoldering rook het naar oude vrouwen, lavendelwater en honger, omdat de dienst op een nuchtere maag moest worden ingenomen’), en











minder moraliserend, met veel grapjes en een ingehouden ontroering. Soms denkt men dat het verhaal al te rustig kabbelt, en dat is dan ook wel zo, maar steeds komen haar konkrete deugden weer uit en de onnavolgbare zuiverheid. Het is mooi uitgegeven als Blauwe Distel.

Na de jeugdherinneringen komen veelal onderwerpen waar de schrijver dat wat hem bezighoudt gaat leggen in stof, die op een grotere afstand ligt - niet meer gehinderd door de soms al te opdringerige loop der historische gebeurtenissen en dus ogenschijnlijk vrijer in het rangschikken ervan, wordt hij gedwongen de hindernis van het al te duidelijk verzonnen verhaal te nemen. Ook dat kunnen uiteraard variaties zijn van eigen belevenissen. Ida Simons was eraan bezig toen ze overleed. Ik geloof dat men er verkeerd aan heeft gedaan het uit te geven. De toon van sommige romanfragmenten uit Als water in de woestijn is luchtiger, de gesprekken zijn wat sophisticated, maar het laat zich uit de opzet en uit een nagelaten notitie raden dat de bedoeling nog allerminst verwezenlijkt was, en dat het zeker geen sophisticated boek moest worden. Het was een ingewikkelde compositorische opgave die ze zich gesteld had, en nu de overgangen en het systeem hiervan niet zichtbaar zijn geworden, kan men geen oordeel vellen over haar bedoelingen, vooral omdat die schijnbaar juist in dit geval uit de compositie hadden moeten spreken. Wat had ze er nog aan veranderd? Men mist nu dat wat Een dwaze Maagd zo authentiek maakt.

Van de tevens opgenomen verhalen is ‘Moortje of de onvoordelige kostprijsberekening’ het enige dat me geboeid heeft, maar misschien had de schrijfster zelf alles wel in de la laten liggen, als vingeroefening. Het meeste maakte nu de indruk van de te grote afstand tot de stof.