Hollands Weekblad. Jaargang 3

[p. 8]

Haalbaarheid cultuurbeleid en omroep
H. Schaafsma

Haalbaarheid is in de politiek een dwangbegrip geworden, waarvan een verlammende werking uitgaat.

De politicus denkt in termen van haalbaarheid. Dit wil zeggen, dat hij in zijn streven en oordelen een belangrijk domein van zijn denkvermogen ongecultiveerd laat. Wie denkt in termen van haalbaarheid neemt het compromis als doel, niet als middel om het doel te bereiken. Middel waarvan de aanvaardbaarheid wordt bepaald door het deel van het doel dat men in een gegeven situatie - op een halte in de weg naar het punt dat men wil bereiken - te verwezenlijken acht.

Als overweging heeft de haalbaarheid in de politiek altijd een rol gespeeld. Zij lijkt nu van overweging voorwaarde te zijn geworden. Gevaarlijk is de haalbaarheid als voorwaarde omdat men, van uit verschillende uitgangspunten redenerend, even zovele verschillende voorstellingen van haalbaarheid heeft. Men tracht zich steeds te verplaatsen in de opvattingen van de ander, de tegenstander. Het compromis wordt bereikt tijdens onderhandelingen tussen tegenstanders. De haalbaarheid, d.i. de voorstelling van wat men als compromis te realiseren acht, wordt bepaald in het gesprek tussen politieke geestverwanten.

In de vertegenwoordigende lichamen, de ontmoetingscentra der partijen, worden veelal niet meer de zaken bepleit, waarvan men de verwezenlijking wenselijk acht, maar de ‘haalbaar’ geachte restanten dier zaken. Wat wordt bereikt is een compromis van compromissen.

Het ideële (zuivere; onafhankelijke) denken krijgt in deze ontwikkeling steeds minder kansen. Het gevaarlijke ideologische denken wordt erdoor gestimuleerd, als een reactie tegen wat wordt gezien als gebrek aan zedelijke moed, aan beginselen, bij de homo politicus, die in vele kringen toch al met wantrouwen werd gadegeslagen.

De politici verzuimen nieuwe doelstellingen te definiëren die tot de verbeelding spreken en een nieuwe generatie de mogelijkheid bieden, de politiek weer te beleven als het toch niet ignobele spel, dat de democratie levendig en daardoor levend houdt.

Gecreëerd behoeven deze doelstellingen niet te worden; ze zijn er, vragen slechts om formulering. Hun inzet in het politieke spel zou wellicht de nuttige wisselwerking tussen gekozenen en kiezers tot nieuw leven kunnen wekken. Zij zou de kiezers weer kunnen maken tot wat de heer Luns enige tijd geleden, naar woorden zoekend in een uitzending van het televisiejournaal, ‘toezieners’ heeft genoemd.

Meer dan op het terrein van de binnenlandse sociaal-economische politiek, die door technologische ontwikkeling en sociale emancipatie weinig mogelijkheden biedt voor spectaculaire, tot de verbeelding sprekende differentiatie (voor hoeveel kiezers zou zelfs de kinderbijslag een inspiratiebron zijn?), meer ook dan op het terrein van de buitenlandse politiek (waar eigenlijk alleen communisten en pacifistische socialisten een ander, resp. eigen geluid laten horen), liggen de nieuwe doelstellingen op het gebied van de cultuurpolitiek. Galbraith heeft dit voor de V.S. geconstateerd; Crossland heeft erop gewezen in zijn voorstellen tot demarxering van de Labour party. In Nederland is er sinds de dood van Van der Leeuw betrekkelijk weinig over gehoord.

De onderwijsproblematiek beperkt zich niet tot de Mammoetwet, hoe complex deze ook moge zijn. Ten minste even dwingend is de problematiek op andere terreinen van

[p. 9]

de cultuur. Ik denk dan bijvoorbeeld - wat mij betreft: in de eerste plaats - aan de moderne publiciteitsmedia: de radio- en de televisieomroep.

In de Nederlandse politiek houdt de belangstelling voor radio en televisie op bij het ‘bestel’. Zij zou daar moeten beginnen. De integratie van de televisie in maatschappij en cultuur is een zaak met belangrijke politieke aspecten. Men is zich hiervan nog onvoldoende bewust. De implicaties van het feit, dat uitsluitend de landsregering zendconcessies kan verlenen - en daarmee de concessionaris entree verschaffen in miljoenen Nederlandse huiskamers - worden nauwelijks onderkend. Hoewel onvrede met het ‘bestel’, en vooral met de praktische uitwerking van de principes die eraan ten grondslag liggen, in vrijwel alle kringen van de bevolking kan worden geconstateerd, blijft men in parlementaire kring van mening dat een ‘haalbare’ oplossing slechts gevonden kan worden in een heel voorzichtige reorganisatie van dit bestel.

Even heb ik gehoopt, dat het initiatief van staatssecretaris Scholten tot instelling van een ‘breed samengestelde’ commissie, de opdracht aan die commissie zou impliceren om werkelijk bij het begin te beginnen: een onderzoek naar functie, betekenis en invloed van de massacommunicatiemiddelen radio en televisie. De samenstelling van de commissie was zo breed als men had mogen hopen, niet breed genoeg - immers uitsluitend uit parlementariërs en leden van de Radioraad bestaande - om vastlegging van dit uitgangspunt in de opdracht te rechtvaardigen. De staatssecretaris is een man met een eigen visie; hij heeft zich in dit geval toch weer niet geheel aan de dwang van de ‘haalbaarheid’ kunnen onttrekken.

Men zal het omroepbeleid niet los kunnen zien van het totale cultuurbeleid. Ook hierin is de haalbaarheid een overgeaccentueerde factor. Men denke bijvoorbeeld aan het subsidiebeleid. Vele aspirant-subsidietrekkers, vooral levensbeschouwelijke organisaties, zijn geneigd subsidie te vragen alleen op grond van hun bestaan en van mogelijke aktiviteiten; zonder dus het bewijs te hebben geleverd, dat zij tot het leveren

De tekeningen in dit nummer zijn van Chr. van Geel

van bepaalde prestaties in staat zijn. De grootste subsidietrekkers zijn op het ogenblik de omroeporganisaties, die hun radioen televisieprogramma's vrijwel uitsluitend bekostigen uit publieke fondsen, zonder dat van hen voor de besteding van die fondsen duidelijk de garantie van publieke dienstverlening wordt gevraagd.

Een belangrijk aspect in het cultuurbeleid is de zo genoemde cultuurspreiding. Hoewel men zo langzamerhand kan weten, dat de mogelijkheden tot geografische cultuurspreiding, met name van toneelspreiding, in Nederland beperkt zijn, houdt men dit vaandel onvervaard geheven. Een verantwoord cultuurbeleid lijkt slechts haalbaar te zijn bij de aanvaarding van de cultuurspreiding als voorwaarde. Onverkwikkelijke toestanden zijn hiervan het gevolg - juist door het voorwaardelijk karakter van een goed deel van het subsidiebeleid menen lagere overheden ook een stevige vinger in de culturele brij te moeten hebben.

Intussen is van een bezinning op het aandeel, dat de massamedia - en met name de televisie - in de cultuurspreiding zouden kunnen hebben, en ten dele in feite al hebben, nog nauwelijks sprake. De potentiële functie van televisie in het vormingsen



ontwikkelingswerk is duidelijk, zij is niettemin nog niet gedefinieerd. Hetzelfde geldt voor haar functie als hulpmiddel bij het onderwijs. Juist omdat de toneelspreiding evident een knelpunt is, lijkt het me nuttig aan dit onderdeel iets meer aandacht te schenken.

Nu al zal het aantal premières van het televisie ‘toneel’ nauwelijks kleiner zijn dan dat van alle beroepsgezelschappen bij elkaar. Een optimist zou kunnen redeneren, dat televisie de behoefte aan toneel en daardoor de uitbreiding van het aantal acteurs (toneelscholen) zal stimuleren, zoals de radio dit de de behoefte aan concerten en orkestmusici (conservatoria) heeft gedaan. Ook afgezien van het aandeel van de radio in de muziek-

[p. 10]

cultuur is een bevredigende muziekspreiding echter gemakkelijker te realiseren dan een bevredigende toneelspreiding.

De symfonieorkesten zijn thans redelijk ‘gespreid’ - uit deze orkesten kunnen (kamer) ensembles worden gevormd, die de provincie intrekken. In tegenstelling tot een orkest is een toneelgezelschap evenwel niet in de eerste plaats een collectief instrument, maar een solistenensemble. Van acteurs worden individuele prestaties gevergd. Men kan zich afvragen, of het aantal gezelschappen nu al niet te groot is: gezelschappen die voor de bezetting van hun stukken in hoofdzaak zijn aangewezen op hun vaste kern.

Een constellatie met twee of drie ‘nationale’ gezelschappen zou, in combinatie met een groter aantal free-lance acteurs, de kansen om tot ideale rolbezetting (type casting!) te komen, aanzienlijk vergroten. De free-lances zouden in televisie en filmindustrie - te stimuleren door een gezonder belastingbeleid, nu gebleken is dat Nederlanders óók speelfilms kunnen maken - een waarborg vinden voor hun levensonderhoud. Het reizen zou beperkt en beter geregeld kunnen worden, bijvoorbeeld door uit de gezelschappen kleinere kernen af te zonderen.

Een deel van de spreidingsfunctie zou men dan over dienen te laten aan de televisieomroep, die meer speling ten aanzien van repetities en van keuze van acteurs zou krijgen. Men kan zich voorstellen dat het gewoonte wordt, stukken voor ze van het repertoire der gezelschappen worden afgevoerd, nog eenmaal per televisie uit te zenden. En wellicht ook per radio, zoals de Radiodiffusion-télévision française (met alle productie van de Comédie Française en vele van het T.N.P.) en de B.B.C. dit reeds jaren doen.

Natuurlijk kan de televisiereportage van een toneelvoorstelling of zelfs de speciale televisieproduktie van een toneelstuk nooit dezelfde voldoening schenken als de schouwburgvoorstelling van dat stuk. Maar wat dunkt u van voorstellingen in verenigingslokalen, gymnastieklokalen of dorpshuizen? Ook zij moeten in vele gevallen surrogaat blijven. Het aantal goed geoutilleerde schouwburgen met een streekverzorgende functie neemt toe. Hierin zou men aanleiding kunnen vinden, de omvang van de toernees te beperken. De echte toneelliefhebbers ten plattelande zullen zich wel enige moeite willen getroosten om zo'n schouwburg te bereiken. Het artistiek belang van het toneel zal, dunkt me, moeten prevaleren boven het sociaal-educatief belang van de spreiding.

Integratie van de omroep in het spreidingsbeleid kan leiden tot een situatie die meer bevrediging schenkt. Want al mag televisie dan niet de artistieke voldoening bieden, waarop de trouwe schouwburgbezoeker prijs stelt, zij is wel in staat tot een behoorlijke representatie van inhoud, sfeer en intentie van belangrijke en minder belangrijke stukken, c.q. voorstellingen. Wellicht zal zij de behoeft aan toneelbezoek en daarmee de bereidheid hiervoor langere reizen te ondernemen bij een deel van het publiek stimuleren. Dit zou de mogelijkheid tot vaste bespeling van bepaalde theaters



en daarmee de kansen op verhoging van het artistiek niveau van het toneel vergroten.

Slechts enkele aspecten van een wijd vertakte problematiek heb ik hier aangestipt. Een problematiek die het waard is mede tot inzet gemaakt te worden van het politieke spel, mits men haar niet alleen denkend in termen van ‘haalbaarheid’ benadert. Ten aanzien van de omroep, waaraan in de cultuurpolitiek een centrale functie toegekend dient te worden, is het een gelukkige omstandigheid dat de aan de commissie-Scholten gegeven opdracht zeer ruim geinterpreteerd kan worden. En al is de samenstelling van de commissie dan niet zo ‘breed’ als ik haar gewenst zou hebben, de personele samenstelling doet verwachten dat de leden bereid zullen zijn, op grond van ruime orientatie tot een onafhankelijk oordeel te komen.

Een Britse commentator heeft van de commissie-Pilkington, die de Engelse regering zal moeten adviseren over de toekomstige structuur van de omroep in Groot-Britannië, niet minder verlangd dan ‘a philosophy of mass communication’. Een poging om daartoe te komen zou ook hier niet mogen ontbreken.