Hollands Weekblad. Jaargang 3

Afrikaanse federaties
M.R. Doornbos

In vele delen van het Afrika ten zuiden van de Sahara tracht men tot een federatief staatsverhand te komen. In dit artikel geeft M.R. Doornbos een kort overzicht van de voornaamste factoren die daarbij een rol spelen.

Afrika federeert, al heeft de manier waarop dat gebeurt soms veel weg van een Echternachse processie: twee passen vóór-, één achterwaarts. Verwonderlijk is dit niet, want tegenover het eenheidsstreven staan heel wat belemmerende factoren, die het samengaan van twee of meer landen in een (con)federatie, of zelfs van deelstaten in een federale staat, in de weg kunnen staan. Soms kunnen factoren die in het ene gebied de eenwording belemmeren in andere gebieden, d.i. wanneer zij geen noemenswaardige verschillen in de aansluiting zoekende delen opleveren, de vorming van een federaal verband juist bespoedigen.

De economie weegt hierbij zwaar, zeker in landen met een zware economie, zoals Congo. De strijd om de staatsstructuur is daar de strijd om de inkomsten uit Katanga en in mindere mate Kasai. Het touwtrekken begon met een fikse voorsprong voor Lumumba, die op de begin 1960 te Brussel gehouden rondetafelconferentie zijn ideaal van de eenheidsstaat zag zegevieren, terwijl Tsjombé er met zijn federalistische eisen geen voet aan de grond kreeg. Maar deze herstelde zich snel en zijn adviseurs en hij zagen kans om de prijs van de ongestoorde mijnexploitatie weer binnen hun bereik te krijgen. Op de conferentie van Congolese leiders te Tananarive, waar de afscheidingen van Katanga en Zuid-Kasai, die er mede door het separatisme van een aantal andere delen van Congo iets minder zelfzuchtig uit waren gaan zien, een legalistisch tintje kregen, waande Tsjombé zich reeds overwinnaar. Maar voordat de officiële prijsuitreiking kon plaatsvinden werd hem in Coquilhatstad een beentje gelicht, wat echter niet wegneemt dat de aldaar gehouden conferentie geen vinger heeft uitgestoken naar de Katangese inkomstenbronnen, want, voorzover de voorgestelde federale republiek van meer dan alleen theoretische betekenis zou zijn, laat deze de mijnconcessies aan de deelstaten. De Union Minière du Haut-Katanga, met wiens belangen die van Tsjombé om zo te zeggen parallel lopen, draait rustig door en heeft volgens haar jaarverslag alleen in de eerste dagen van juli 1960 enige stagnatie ondervonden. Voor de lumumbistische delen van Congo betekenen de afscheidingen een ernstige tegenslag. Als de armste gebieden hebben zij moeite zich economisch boven water te houden, terwijl hun bovendien weinig of geen andere aansluitings- en uitwegmogelijkheden in de omringende landen (Uganda, Sudan, Centraalafrikaanse Republiek) overblijven.

Hoewel het hachelijk is om zich in het geval van Congo aan voorspellingen te wagen, tekent zich daar toch een soort van federaal verband af. Bij het ontbreken van een naar voren tredende sterke persoonlijkheid zal het echter moeilijk zijn om in welke staatsvorm dan ook een stabiel gezag te vestigen en vooral om de opbrengsten uit delfstoffen onder centrale controle te krijgen. Intussen heeft de ontwikkeling in Congo als curiositeit o.m. een (erfelijke) monarchie opgeleverd: Koning Albert I (vroeger Albert Kalondji, landbouwonderwijzer en boekhouder) zwaait in zijn Mijnstaat Zuid-Kasai de scepter. Droomkoninkje.

Door de aandacht die de pers aan Congo heeft gewijd, is deze ontwikkeling min of meer op zichzelf

[p. 5]

komen te staan. Toch is deze volgens hetzelfde patroon verlopen als reeds elders in Afrika, zij het minder spectaculair, werd gevolgd. De Malifederatie die op 20 juni 1960 onafhankelijk was geworden, viel binnen twee maanden uiteen. Men vroeg zich wel af wat de twee landen ooit tot federatie had gebracht, afgezien van de spoorlijn die Dakar met Bamako verbindt. Senegal, geïndustrialiseerd en vrij democratisch, bleek te welvarend, de éénpartijstaat Soudan (nu Mali), bleek te arm. Keita trachtte, evenals Kasavubu en Gizenga nu ieder op hun eigen manier doen, de eenheid in stand te houden maar faalde.

Met de vier landen die zich in de Conseil d'Entente verenigden ging het niet anders. Ivoorkust is het rijke land van het groepje. De hoofdstad Abidjan is volledig geëlektrificeerd en is wellicht de enige stad in Afrika waar ieder huis stromend water heeft. Weliswaar verbonden de leden van de Entente zich eenzelfde grondwet en kiesstelsel in te voeren, gemeenschappelijke diplomatieke missies te vestigen en een douane-unie te vormen, maar Houphouet-Boigny van Ivoorkust zorgde er wel voor dat zijn land niet in de lasten van Opper-Volta, Niger en Dahomey zou gaan delen.

Een ander viertal, Tsaad, de Centraalafrikaanse Republiek, Congo (Brazz.) en Gabon, kwam als de Unie van Centraalafrikaanse Republieken uit de bus. Hiervan is Gabon, rijk aan mineralen, de minder minderbedeelde en het werd daarom geen volledig lid van het blok. In zeker opzicht hadden deze landen het echter gemakkelijker, in tegenstelling tot bv. Congo dat als eenheid onafhankelijk werd, doordat zij, die deel uitmaakten van het vroegere Frans West- en Equatoriaal Afrika, als afzonderlijke staatjes van gemiddeld elk een paar miljoen inwoners zelfstandig werden, waardoor spanningen tussen de verschillende delen achterwege konden blijven en t.z.t. een nauwere aansluiting als vrijwillig aangegaan beschouwd zal kunnen worden. Een basis voor verder samengaan wordt gevormd door een groot aantal diensten bv. op het gebied van onderwijs, verkeer, techniek en gezondheidszorg, die met bijzonder grote steun van Frankrijk gemeenschappelijk worden uitgevoerd. Daarnaast is een samenbindende factor de Islam en ook de grondslag van de Franse kolonisatie, die er van uitging dat Franse assimilatie het hoogst bereikbare was en derhalve de neiging had om de bestaande stamstructuren te ondergraven, in tegenstelling tot de Engelse aanpak, die vanuit een respect voor elk traditioneel gezag aan de stamhoofden een plaats gaf in zijn systeem van Indirect Rule en zodoende in verschillende vroegere koloniën dissidente elementen heeft achtergelaten die de nieuwe regeringen vaak slechts met opzijzetten van de als onafhankelijkheidsgeschenk ontvangen democratische regels de baas kunnen blijven.

Dit is bijvoorbeeld het geval in Ghana, waar men niet zonder moeite de eenheid heeft weten te bewaren tegenover de separatistische neigingen van het koninkrijk Asjanti, dat voor het belangrijkste deel van de inkomsten zorgt. De Asjantis mokken nu nog, maar aangezien hun gebied niet aan zee ligt zit er weinig anders voor hen op. Overigens bevestigt, ietwat paradoxaal, ook Ghana, kampioen van het Panafrikanisme, dat evenals Guinée en Mali een clausule in zijn grondwet heeft opgenomen die overdracht van souvereiniteit aan de Verenigde Staten van Afrika toestaat, de regel dat de meer welvarende landen wel over de politieke, maar liever niet over de economische belangen van de minder gelukkige partners willen waken. De tussen Ghana, Guinée en Mali gesloten unie lijkt niet in de eerste plaats bedoeld te zijn om Guinée en Mali door het relatief welvarende Ghana economisch op de been te helpen.

Deze Unie van Afrikaanse Staten is allereerst van declaratoire betekenis, maar is als zodanig niet zonder aantrekkingskracht op minder geduldige naturen dan aanwezig waren op de conferentie van Monrovia van mei jl. De 21 staatshoofden en regeringsleiders die daaraan deelnamen willen het liever wat rustiger aandoen, met eerst wat bescheiden samenwerking op verschillend gebied, dit in tegenstelling tot Nkrumah, wiens stelregel is: Seek ye first the political kingdom, waarna de rest dan wel vanzelf in de schoot valt. Maar naast verschillen in aanpak en achtergrond is er nog een andere sta-in-de-weg voor federatie op grote schaal. President Tsiranana van Madagascar, die het door de geografische positie van zijn land wat makkelijker kan zeggen, verklaarde onlangs: Wij willen geen Leiderschap in Afrika. Bij Leiderschap denkt men aan Nkrumah, de Osagyefo, Grote Leider, zoals hij in Ghana wordt aangeduid, die er de oudste rechten op kan laten gelden. Men voelt er, menselijkerwijs gesproken begrijpelijk, weinig voor om, nu men de smaak van het regeren te pakken heeft gekregen, terwille van het Grote Doel genoegen te nemen met de positie van een vazal.

Of het tot zulk een keus zal komen, hangt voornamelijk van Nigeria af. Nigeria, dat op 1 oktober 1960 onafhankelijk is geworden, laat nog weinig van zich horen, maar de rol die het op het Afrikaanse continent zal gaan spelen is van grote betekenis wanneer men bedenkt dat het met zijn bevolking van 36 miljoen meer inwoners telt dan alle veertien Franse gebieden die in 1960 onafhankelijk werden tezamen. Voor federatie op grote schaal, zoals door de Panafrikanisten voorgestaan, voelt Nigeria nog niet veel. Het wil eerst de binnenlandse verhoudingen stabiliseren. Daar heeft het dan ook alle reden toe, want de federale staatsvorm die zijn drie onderling sterk verschillende bevolkingsgroepen, het onderontwikkelde mohammedaanse Noorden en de meer ontwikkelde Oostelijke en Westelijke Regions moet verenigen, heeft nog weinig wortel geschoten. Een gunstige factor voor het voortbestaan van de federatie is dat de leiders van de drie deelstaten hun activiteit naar het federale vlak hebben verplaatst. Maar onlangs is men overeengekomen om terwille van een sterke minderheid in de Westelijke Region een nieuwe deelstaat, de Mid-West Region, te vormen en dit kan een verstoring van het moeizaam bereikte evenwicht teweeg gaan

[p. 6]

brengen, want ook in de andere deelstaten bestaan minderheidsgroepen waarvoor nu autonomie gevraagd wordt.

In zijn voorzichtige politiek wordt Nigeria o.m. gevolgd door Liberia en Sierra Leone, buurlanden die beide ontstaan zijn als kolonisatiecentrum voor bevrijde slaven. Ook onderling kunnen zij het goed vinden, hoewel het nog de vraag is of Liberia niet te Amerikaans en Sierra Leone te Brits is om deze



verstandhouding in de door sommigen verwachte federatie of unie om te kunnen zetten. In ieder geval was de onafhankelijkheid van Sierra Leone op 27 april jl. een welkome zaak voor Liberia, dat na een eeuw onafhankelijkheid werd omringd door jonge staten, waaronder Guinée, waartegenover het niet zo eenvoudig is om zijn houding te bepalen.

Voor hetzelfde probleem ziet Ethiopië zich geplaatst, wiens keizer de kunst verstaat om, althans in terminologie, met de jonge Afrikaanse leiders in de maat te blijven, maar wie het moeilijker valt om zijn binnenlandse situatie aan het omringend nationalisme aan te passen. Liberia en Ethiopië ontvangen beide conferenties van Afrikaanse staten binnen hun grenzen, beide maken voor het Internationaal Gerechtshof de kwestie-Zuidwest-Afrika aanhangig, maar beide ook behoren zij tot de achterlijkste staten in Afrika.

De grilligheid waarmee de kolonisatoren hun grenzen plachten te trekken, betekent voor enkele gebieden geen eigen onafhankelijkheid. Voor de Britse enclave Gambia ligt waarschijnlijk slechts - het had slechter gekund - aansluiting bij Senegal in het verschiet. Het Britse Noord- en Zuid-Kameroen heeft zich moeten uitspreken over fusie met Nigeria of met de republiek Kameroen. Noord-Kameroen koos Nigeria, waarbij de republiek Kameroen zich nog niet heeft willen neerleggen, en Zuid-Kameroen gaat zich bij de republiek aansluiten. Deze stap zal, meer dan de betrekkingen tussen Ghana enerzijds en Guinée en Mali anderzijds, een toetssteen zijn van het al of niet slagen van het samenvoegen van een Engels- en Franssprekend gebied.

Tot de vele, al dan niet openlijk beleden, wensdromen tot vereniging in West-Afrika behoort ook de wedergeboorte van het oude Benin-rijk in de vorm van een unie, waartoe Dahomey, Niger en Togo zouden kunnen gaan behoren. Maar Togo wil ook hereniging van de deels op Ghanees grondgebied wonende Ewe-stam, zonder echter op de door Nkrumah voorgestelde fusie van beide landen te willen ingaan. Voor deze en soortgelijke aansluitingsbewegingen, zoals ook de droom van de herleving van het oude Mali-rijk, openen zich wellicht nog eens perspektieven binnen het kader van de staatkundige eenheid van (West-)Afrika.

Het is echter duidelijk dat voor dit doel eerst veel onmogelijks mogelijk moet zijn geworden, want juist in West-Afrika, waar het langst en het meest voor eenheid is geijverd, liggen de kaarten bijzonder ingewikkeld.

In Oost-Afrika daarentegen, hoewel ook daar verre van eenvoudig, maakt het federeren geen slechte kansen. De Somali's wisten een volledige fusie tot stand te brengen tussen het vroegere Italiaanse voogdijgebied Somali en het Britse Somaliland. Slechts op het nippertje kon men voor 1 juli 1960, toen Somalia onafhankelijk werd, in Mogadiscio de twee hotels voor de gasten bij de plechtigheden gereedkrijgen, die daarna als regeringsgebouwen zouden worden ingericht. De Somali's streven verdere hereniging van hun volk na. Met de 64.000 die in Frans-Somaliland wonen, waarvoor verder autonomie in het vooruitzicht komt, zal het wel lukken, maar het wordt moeilijker om aansluiting met de in Ethiopië en Kenya wonende (beter: trekkende) Somali's te bewerkstelligen. De hierdoor ontstane spanning heeft reeds geleid tot een aantal ernstige grensincidenten met Ethiopië, dat bijzonder beducht is voor het nagestreefde Groot-Somalia. Somalia, waarvoor de toekomst er economisch somber uitziet, oriënteert zich op de Verenigde Arabische Republiek, waarvan het o.m. wapens ontvangt.

(De V.A.R. heeft zich intussen ook verder op het Afrikaanse strijdtoneel begeven. Een deel van de inzet is buiten Afrika gelegen, nl. de Palestijnse kwestie. Zowel de V.A.R. als Israël trachten hun invloed bij de Afrikaanse staten te vergroten, waarbij naar het schijnt de eerste kortgeleden een vlieg van de laatste heeft afgevangen, nl. Ghana).

Voorts zijn de vooruitzichten voor federatie van de Britse gebieden in Oost-Afrika niet ongunstig te noemen. Premier Nyerere van Tanganyika is hier de promotor van. Tussen Tanganyika, Kenya, Uganda en Zanzibar zou hij een federatie willen vestigen vóórdat de betrokken landen zelfstandig zijn, omdat zij anders wellicht moeilijk van hun pasverworven souvereiniteit afstand zouden kunnen doen, maar nadat zij reeds interne autonomie en een Afrikaanse wetgevende meerderheid hebben verworven, opdat een federatie niet, zoals de Centraalafrikaanse, als van buitenaf opgelegd zou kunnen worden beschouwd. In Kenya schijnt men wel voor het plan te voelen, hoewel daar niets beslist kan worden zolang Kenyatta niet volledig in vrijheid zal zijn gesteld. Wat moeilijker ligt de zaak in Uganda, waar de voornaamste politieke partijen wel aan de Oost-afrikaanse federatie willen deelnemen, maar waar men tevens nog de handen vol heeft met het onafhankelijkheid opeisende Buganda-koninkrijk, waar het Baganda-volk woont, waartoe een ieder zich kan rekenen die Muganda is, d.w.z. inwoner van Buganda, en derhalve de Luganda-taal spreekt, hetgeen alles bij elkaar bij uitstek Kiganda (het bijv. nmw.) is.

Of het sultanaat Zanzibar nog met de federatie mee zal doen moet vooral sinds de pas gehouden verkiezingen betwijfeld worden. Weliswaar bestaat de meerderheid van de in totaal 277.000 inwoners tellende bevolking uit Afrikanen en is men onder de Afrikaanse bevolkingsgroep geporteerd voor aansluiting bij de federatie, maar de verkiezingsuitslagen gaven, zij het niet overduidelijk, aanleiding tot de vorming van een regering uit de meer welvarende Arabische bevolkingsgroep, die er niets van moet hebben.

Maar de door Nyerere geopperde federatie biedt

[p. 7]

wijdere perspektieven. Vlak voordat men jl. december in Londen over de toekomst van de Centraalafrikaanse Federatie ging praten (Zuid-Rhodesia blanken, Noord-Rhodesia ertsen en Nyassaland arbeidskrachten) liet hij weten dat voor Nyassaland en eventueel ook voor Noord-Rhodesia plaats zou zijn in zijn Oostafrikaanse federatie. En onlangs verklaarden de Mwami van Ruanda, Kigeri V, en prins Rwangasore van Urundi zich voorstanders van een spoedige federatie van Ruanda-Urundi met Tanganyika, hetgeen Nyerere alleen maar vanzelfsprekend vond omdat de beide gebieden voor de eerste wereldoorlog onder hetzelfde (Duitse) bestuur hadden gestaan.

Binnenkort zal in Londen over de Oostafrikaanse Federatie worden geconfereerd. Een basis ervoor bestaat in het Britse Hoge Comimssariaat voor Oost-Afrika, dat voor Tanganyika, Kenya en Uganda een groot aantal diensten, waaronder PTT, verkeer en belastingen, centraal uitvoert.

Gecompliceerd is de situatie in de Centraalafrikaanse Federatie. Alleen voor dr. Hastings Banda, de medicus die in de politiek ging om de federatie te bestrijden, is de zaak eenvoudig. Dit jaar worden in Nyassaland verkiezingen gehouden die een Afrikaanse meerderheid zullen opleveren, waarna het zich met de grootst mogelijke spoed van de federatie zal losmaken. Maar tevens wil men voor het gebied waarvoor de federatie belangrijk was/is: het economische, nieuwe afspraken maken. Zowel voor Noord- als voor Zuid-Rhodesia is verder constitutioneel overleg gaande. Wanneer dit voor de Afrikanen in Noord-Rhodesia, waar de verhouding blank: zwart = 1:39 is, gunstig uitvalt, zullen aan de Afrikanen van Zuid-Rhodesia ook verdere concessies verleend moeten worden. Dit is een van de redenen waarom men in Zuid-Rhodesia zo spoedig mogelijk, maar in ieder geval vóór het bekendworden van het resultaat voor Noord-Rhodesia, de constitutionele voorstellen door een referendum wil loodsen, waarvan men vreest dat dit bij toenemende onzekerheid over de politieke toekomst onder de blanke bevolking gewonnen zal worden door de rechtse Dominion-party, die zich dan zou kunnen losmaken van de federatie om aansluiting te zoeken bij de republiek Zuid-Afrika. In dat geval zou de toekomst voor de Afrikaanse bevolking van Zuid-Rhodesia er nog minder rooskleurig uitzien, hetgeen het momenteel bijzonder lastig maakt om zowel de kool als de geit te sparen.

De avances vanuit Zuid-Rhodesia worden in het zuiden niet onbeantwoord gelaten. Herhaaldelijk hebben Zuidafrikaanse ministers gepleit voor de vorming van wat zij noemen ‘een machtige blanke buffer’, bestaande uit Zuid-Afrika, Zuid-Rhodesia, Angola en Mozambique. Voor Portugal, dat overigens uitstekende betrekkingen met Zuid-Afrika en Zuid-Rhodesia onderhoudt en deze landen o.m. sinds lang een overeengekomen kwantum van zoveel ‘stuks’ arbeidskrachten heeft geleverd, zullen deze voorstellen wel te laat komen. Daarbij komt dat een mede met behulp van de in Zuid-Afrika opgerichte vrouwelijke schietverenigingen verdedigde ‘machtige blanke buffer’ niet uitblinkt in kansen op duurzaamheid. Maar Afrika federeert ook wel zonder hen.