Hollands Weekblad. Jaargang 3

[p. 9]

Op zoek naar nieuw materiaal (I)
D. Hillenius

De ambtenaren van het idealisme vertellen mij dat cultuur die niet in alle lagen van de bevolking leeft decadent is.

En decadent schijnt niet zo goed te zijn. Vandaar dat de genoemde ambtenaren met cursussen, met alle middelen der propaganda, met exhibitionistische volksdansvertoningen op nationale feestdagen, met de Wereldbibliotheek en het Nut, proberen om bepaalde cultuurvormen op te dringen aan alle lagen der bevolking. Het kenmerkende van al die cultuurvormen is dat ze minstens honderd jaar oud zijn. Met alle geweld wil men iets dat de natuurlijke dood gestorven is: muziek, dans, verhaal, plastiek, weer idealistische adem inblazen. Men ziet de adepten al voor zich: de te oude jeugdvierders met de harige kuiten, de reinblijvers, de oude juffrouwen op zoek naar de gouden fluit, en niet te vergeten de handige jongens die de abonnees tellen, de uniformontwerpers, de ambtenaren van het schone, de handleiders en diëetheiligen.

Ik geloof dat de West-Europese muziek afgelopen is. Wat de knappe koppen doen tegenwoordig met seriële technieken lijkt me niets dan het spelen met de knekels van vroeger leven. De electronische muziek heeft nog niet meer opgeleverd dan het vullen van gaatjes in praatjes (hoorspelen) en plaatjes (film). Op een enkele uitzondering na (Berg, von Webern) - en die lijkt dan direct verdacht laat-romantisch - heeft geen van de moderne muzieken de mogelijkheid van expressie. Vele componisten zijn zich daarvan bewust en zeggen hooghartig dat de expressie ze niet interesseert. En wat er op het ogenblik niet-seriëel of niet-electronisch componeert lijkt me te verwaarlozen als herkauwing, op zijn best exploratie van te kleine vergeten details van vroeger, stellig nooit de kiem van een nieuwe ontwikkeling.

Lang voordat ik de westerse muziek kon zien als een lieve dode, viel het me al op hoezeer de bedienaren, de orkestleden, er uitzagen als begrafenisdienaars, in het zwart met witte randjes, en de dames van het koor als verjaarde juffrouwen van een weeshuis of van een somber warenhuis. Het hele orkest en koor leek me een gymnastiektuig voor een paar te willustige kereltjes die op de maat van gestorven componisten enige tijd een meer dan levensgroot lijf mochten voeren.

De rage van de volksmuzieken uit heel de wereld op platen bewijst dat velen een beetje over de dood van de vorige geliefde proberen heen te raken. Maar zoals een foto iets van de ziel van de wilde wegneemt, zo doet de bandrecorder het met zijn muziek. Discotheken zijn als alle theken en musea urnenbewaarplaatsen, trofeeëngalerijen, dode arken. Onze hersenen wandelen daar sinds lang al rond als door een bekende tuin, alle paden zijn genummerd, elk plezier dat we nog opdoen is herinneringsplezier. Men kan zich nog een tijd behelpen met het bestuderen van de theoretische kant, met speculaties over de psychologische facetten, men kan zelfs proberen om zelf muziek te maken, waardoor alle oude schema's opeens weer iets van levende waarde lijken te krijgen. Maar steeds terugkerend van deze omdetuinleidingen is de conclusie: deze muziek is afgelopen. Ik herinner me dat ik jaren geleden deze zelfde conclusie las bij een of andere Engelse componist. Prompt verzette ik mij daar tegen: die man zocht gewoon een uitvlucht voor het feit dat hij geen groot componist was. Anton Rubinstein had in de vorige eeuw al iets dergelijks gezegd. Bij elke verandering in de ontwikkelingslijn zijn er - oudere - mensen die het niet bij kunnen houden, die metend met hun eigen maatstaf - en wie heeft een andere - moeten verwerpen waar ze buiten staan. Op het eerste gezicht lijkt het dan wel dom dat ik nu precies hetzelfde doe wat ik aanwijsbaar onjuist achtte bij anderen, zoiets als het naderen van de middelbare leeftijd. Maar ten eerste trek ik me niet terug op de muziek die afgelopen is, ten tweede - en dat is belangrijker - is er voor iedereen constateerbaar een muziek die nog jong is, vol ontwikkeling en ontwikkelingsmogelijkheden en daarbij met grote aandacht - actief en passief - gevolgd door

[p. 10]

grote menigte mensen van over de hele wereld: de jazz. Dat de jazz, met de ruggegraat van een steeds bewuster theorie en het levende weefsel van de inspiratie, de opvolger zou zijn van de afgelopen Westerse muziek, heb ik eerst op theoretische gronden aangenomen: een tak van bedrijf die in bloei staat zonder dat er conservatoria of bijzondere kleuterscholen of voordoende idealisten voor nodig zijn, lijkt me levender dan een andere tak die alleen maar door dat soort instituten overeind kan worden gehouden. Bovendien, vertelde men mij - het klonk me toen bepaald nog niet zo aan - dat jazz grote mogelijkheden van expressiviteit bezit.

Ik ben toen regelmatig naar aanbevolen jazz gaan luisteren, volkomen theoretisch geïnteresseerd, de lijnen volgend zoals men die op een vreemde landkaart doet, in de hoop er eens werkelijk in te wandelen, zeker wetend dat dat kan.

Het komt nu. Kort geleden was ik voor het eerst op een nachtconcert in het Concertgebouw. De heer Monk, waarnaar Carmiggelt een kat genoemd heeft, zou spelen. De heer Monk is voor de betkenners een soort vervulling van de profeten. Maar waak U voor de betkenners, zij zijn direct bereid om - wanneer vroeg of laat de inefficiency van hun te kleine bevattingsvermogen spreekt, móet spreken - te zeggen dat hun god veroudert, vercommercialiseert, verdooft, verslaaft, of simpelweg een te hoge dunk van zichzelve heeft gekregen, ‘hij denkt dat hij ons maar alles kan voorzetten.’

De zaal was gevuld met een publiek dat ik nog nooit in de verjaarde wierookhallen had gezien: kerels met petjes op, veel rookverspreiders, veel aangenaam te bezichtigen jonge meisjes. Desondanks hing er een sfeer als op een bijeenkomst van zondagscholen, geroezemoes dat op een leider wacht. Die kwam. Een heer die het organiseert en trouwens Lou heet, liep het podium op. Ik verwachtte een opening met gebed. Ik heb de Mattheus wel eens zo zien openen. Lou vertelde iets teleurstellends en bemoedigends, archetype van een preek, er klonk veel schel gefluit in de zaal, wat volgens internationale etiquette-boekjes waardering en verguizing kan betekenen, zoiets als het engelse woord ‘bless’.

Het programma was heel educatief, zoals sommige stierengevechten met onbekwame beginnelingen beginnen, om iedereen nog eens in te prenten welke mogelijkheden allemaal gemist kunnen worden, waarna de echte matadoren een gespreid bed van verwachting vinden.

Ik was het trio Pim Jacobse heel dankbaar voor die ondankbare taak. Het was alsof me de materialen getoond werden, met de belofte dat een groter adem hier iets mee zou kunnen doen. Ik heb vriendelijk geklapt voor de heren Jacobse.

Daarna kwam weer iets dat mij theoretisch interesseerde. De heer Bennett speelde op een Hammondorgel, met een electrische guitaar en slagwerk als secundantie. Het klonk afschuwelijk, er waren vele onvriendelijke mensen in de zaal die als bij Haydn's afscheidssymphonie de zaal verlieten. De koffiegeur drong trouwens reeds door vele kieren binnen. Maar zo'n Hammondorgel op zichzelf is een fascinerend instrument, als men even om de ellendige vibratie heen denkt, die trouwens uitschroefbaar schijnt te zijn. Het minste gebaar, een ademtocht uit een goed gericht neusgat, drukt een toets omlaag. Met elke hand kan men indien gewenst vijfdubbele glissandi spelen, terwijl ik nog steeds bebloede vingers krijg als ik een simpele dubbele glissando speel op de piano. De meneer kon er ook wel wat van, hij had gevoel voor het direct-reagerende van zijn instrument. Maar ja, het vibrato, en dan de plastic-achtige karakterloosheid van de klank. Men kan er elk instrument mee nadoen, tot hersenborende morse-seinen aan toe, maar geen graat van eigen stof.

Kortom, nu zou - na de pauze - het wonder gebeuren moeten. Ik dacht aan Tieben Vaalegeer die het wonderkind Mozart hoorde, indertijd in Haarlem. Ik heb op het ogenblik zijn Journal niet bij me, maar ik herinner me nog precies zijn afbrekend portret van het jongetje Mozart, zenuwelijderig jongetje dat zijn zusje pestte, gekleed in veel te mooie kleren, een verwend rotjongetje.

[wordt vervolgd]