Hollands Weekblad. Jaargang 3

Als het gejank van een hond in de nacht
R. Nieuwenhuys

Nescio: Boven het dal. G.A. van Oorschot, Amsterdam 1961.

De naam van de man die onder het sympathieke pseudoniem Nescio schrijft - maar die in werkelijkheid J.H.F. Grönloh heet - kent nu wel een ieder die wat met boeken of letterkunde te maken heeft. In zoverre behoeft hij dus niet geintroduceerd te worden, althans bij velen niet meer. Toch is het de vraag hoevelen hem werkelijk gelezen hebben, want zo overweldigend veel herdrukken van dat onverwoestbare boekje met die drie verhalen De uitvreter, Titaantjes en Dichtertje zijn er sinds 1918 (!) toch niet verschenen. Tot de literair-historici is hij na veertig jaar nauwelijks doorgedrongen; in ieder geval wordt hij in geen enkele verhouding tot zijn waarde gerepresenteerd. H. van Straten is eigenlijk de enige die hem in een Salamander-bloemlezing voluit heeft durven aanbieden zonder zich al te veel te bekommeren om de gevestigde literaire traditie van anderen.

Ik heb op het ogenblik niet alle letterkundige geschiedenissen bij de hand, wel het boekje van Prof. Brandt Corstius in de Prisma-reeks, waarin overigens heel wat staat en niet staat. De naam van Nescio, maar ook alleen diens naam, wordt er éénmaal in genoemd als die van een schrijver die door de Forum-groep werd bewonderd. Verder niets. In het overigens schandalig slechte boek van Karel Jonckheere (de bekende Belgische veelprater en -schrijver) en dezelfde Brandt Corstius (Literatuur van de Nederlanden in de moderne tijd, 1959) komt Nescio helemaal niet voor. In de laatste druk van de Historische Schets van De Vooys en Stuiveling - waarin zoveel goede informatie samengebracht is en die daardoor juist zo voortreffelijk bruikbaar is - worden aan Nescio drie regels en nog twee woorden gewijd. Van de bundel De uitvreter enz. wordt zelfs gezegd dat het ‘een meesterlijke bundel verhalen’ is. Dat mag op zichzelf lofwaardig zijn, maar deze kwalificatie boet toch wel aan overtuigingskracht in, als in het hele boekje met honderden titels en namen verder geen woord meer over Nescio staat. Wel staat er één bladzijde lang allerlei over Israel Querido. Een zelfde hoeveelheid typografie wordt besteed aan bijvoorbeeld Adama van Scheltema; en nog altijd ruim de helft hiervan aan Ina Boudier Bakker of Antoon Coolen en weer een hele bladzijde aan Stuiveling-zelf. Nu zal men zeggen, dat Nescio toen nog maar één boekje gepubliceerd had en bijvoorbeeld Stuiveling héél wat meer, maar zelfs over dat ene boekje, als het dan zo ‘meesterlijk’ is, valt toch wel wat meer te zeggen dan dat het ‘meesterlijk’ is. Ik realiseer me heel goed, dat de betekenis van schrijvers niet met een meetlat

[p. 13]

gemeten kan worden en dat het aantal regels niet het enige criterium zijn kan voor de onderlinge waardebepaling, maar wat de heren literair-historici hier doen, is eenvoudig alle waardeverhoudingen uit elkaar



rukken. Vooral als men De uitvreter juist weer herlezen heeft en simpelweg onder de indruk is gekomen van de verhalen of schetsen in Boven het dal, dan krijgt men - dan krijg ik tenminste - de neiging om hatelijk te worden en op enkele voordeuren een briefje te plakken met ‘G.V.D.’ erop, zoals ‘Japie’ uit De uitvreter deed - zij het met een andere gemoedsgesteldheid.

Carmiggelt heeft in zijn funktie van Kronkel enige maanden geleden in een tweetal kolommetjes in Het Parool een en ander verteld over het vinden van een aantal tot dusver onbekende manuscripten van Nescio, waarvan een groot deel in dezelfde tijd geschreven blijkt te zijn als De uitvreter en een ander deel aan het begin van de oorlog. In een lade werden enige notitieboekjes gevonden met losse kladaantekeningen. Hierdoor kwam men op het spoor van een pakje, waaruit na opening een netjes uit de notitieboekjes overgeschreven manuscript tevoorschijn kwam. Nescio bleek het in 1942 aan zijn oudste dochter in bewaring te hebben gegeven ‘in verband met de oorlogsomstandigheden.’ Daaruit bleken slechts enkele korte schetsen eerder gepubliceerd te zijn, in een boekje dat in 1947 uitkwam onder de titel Mene Tekel. De rest bleef al die jaren in het pakje verborgen zonder dat de nu bijna tachtigjarige Nescio er verder met wie dan ook over gesproken had. Deze teruggevonden handschriften zijn nu bijeengebracht in Boven het dal, een titel die ontleend is aan een stukje uit november 1922. Het is tekenend voor de toon van het hele boekje en behoort bovendien tot dat soort proza dat dwars door alles heengaat: ‘Ik zit op den berg en kijk in het dal der plichten. Dit is dor, er is geen water, het dal is zonder boomen en bloemen. Er loopen veel menschen door elkaar. (...) Na eenigen tijd sterven zij allen, toch zie ik niet in dat hun aantal mindert, het dal ziet er steeds eender uit. Verdienen zij beter? (...) Ik sta in het dal op een pleintje van zwarte sintels, bij een kleine stapel afbraakplanken en een onbruikbare waschketel. En ik zie mezelf zitten, daar boven, en ik jank als een hond in de nacht.’ Er is ook nog een merkwaardige inleiding van Nescio bij, in januari/februari 1942 geschreven, waarin hij de publicatie van zijn verhalen of verhaalfragmenten verantwoordt, soms alleen met de woorden dat ze voor hem zo ‘lekker geschreven’ zijn. Hij had in 1942 al het gevoel dat dit voorlopig maar alles moest zijn; hij zag toen al wat nu in Boven het dal is uitgekomen, als zijn definitieve literaire nalatenschap (‘En hiermee heb ik mijn litteraire nalatenschap verzorgd alsof ik inderdaad overleden was’). Meer dan afgeronde verhalen of ‘proza van gewapend beton’ zijn het flarden van verhalen of een aanloop daartoe, soms niets dan een paar zinnen, ‘een aardig aanzetje’, zoals Nescio het zelf zegt. Wat hier staat is in verschillende perioden geschreven, de stukken staan los van elkaar, ze lijken fragmentarisch, maar horen toch weer bij elkaar door een bepaalde toon, een bepaald accent, een bepaalde visie en een bepaald gevoel.

Nescio is in de loop der jaren veranderd en toch dezelfde gebleven, de wereld heeft haar bestaansrecht voor hem verloren, ze is

[p. 14]

om hem heen veranderd, maar toch ook weer niet helemaal, want de blaren, de bomen, de torentjes, en de zon en het water zijn dezelfde gebleven en ook dezelfde appel valt zoals ze veertig jaar geleden is gevallen en over veertig jaar precies op dezelfde dag en hetzelfde uur precies zo vallen zal. Hijzelf is veranderd, hij is een ‘kantoorheer’ geworden en toch dezelfde gebleven, ‘één van de gekste ventjes’, met op oudere leeftijd nog een gebroken hart. Hij is getrouwd met een vrouw die alleen maar zwart haar en donkere ogen heeft (‘dapper in de wereld, mak in huis, precies wat ik nodig heb’) en hij heeft dochters die elegant opgroeien en die geestig zijn en die hem plagen: ‘hij zei datti een gebroken hart had en dat de scherven overal door z'n gestel zwierven en er uit moesten zweren. En dan zei z'n oudste dochter: ho, pa, 't komt niet te pas dat u een gebroken hart hebt, daar kom ik tegen op. Mam, hoort u 't? Als wij nou zeiden dat wij een gebroken hart hadden, ons komt dat toe.’ En dan riepen ze: pa is weer ziek. Pa heeft de wereld ingeslikt en kan 'm niet kwijtraken (dat hadden ze van 'm zelf) en ze lachten allemaal en hij lachte mee. Ze hidden hun handen voor hun hoofden, omdat hij dee of i ze slaan wou en dan zei-d-i weer: we zullen nog maar 's een sigaar roken, ik begrijp zelf niet hoe zo'n gek ventje nog door de wereld komt maar jelui zijn domme kinderen, je begrijpt je pa niet. Nee, we begrijpen pa niet jongens, hoera!’

Een schrijver als Nescio is familie van een Elsschot, van een Richard Minne, van een Walraven of een Jan van Nijlen; hij is net zo'n ‘anarchist’ en ‘individualist’ als zij, maar alleen nog consequenter en vooral meer een ‘oester’ die je moeilijk open kunt breken en die daarom nog minder en nog moeilijker schrijft dan Elsschot. En die misschien ook nog minder past in deze wereld anno 1942, 1950, 1960. Nescio's wereld is die van 1914, van zijn jonge jaren die hij nooit teboven is gekomen; daar is alles mee verbonden, ook de mogelijkheid tot schrijven.

De wereld van Nescio is die van het impressionisme, als men de term tenminste passend vindt. Hij bezit een uiterste gevoeligheid voor de natuur en de stemmingen van de natuur, voor een zonsondergang of het gezicht op de rivier, voor een rij bomen of eenvoudig voor het vallen van een blad. Maar Nescio's natuurbeschrijvingen zijn

De fabel op pagina 16 is van Leo Vroman, met tekeningen van Peter Vos.