Hollands Weekblad. Jaargang 3

[p. 4]

Vooruitgang en verandering
J.H. Burgers

De geschiedenis versnelt zich. Tegenwoordig verandert er in twintig jaar meer dan vroeger in vijf generaties. Wanneer ik praat met mijn grootmoeder, die in 1867 geboren is, heb ik het gevoel dat zij twee of drie volkomen andere werelden heeft meegemaakt. Zij heeft tussen twee haakjes als jong meisje een oud-tante gekend, die niet alleen in 1812 als marketenster mee naar Moskou was geweest, maar die ook nog wist te vertellen hoe ze de soldaten van Pichegru had zien binnentrekken. Zo'n ooggetuigeverslag van gebeurtenissen uit 1795 via maar één tussenpersoon vind ik anno 1961 een beetje griezelig. Het is verbluffend hoeveel veranderingen een modern mensenleven kan omspannen. De versnelling van de ontwikkeling loopt overigens niet op alle terreinen gelijk op. In het dagelijks leven is tussen 1910 en 1930 meer veranderd dan tussen 1940 en 1960. De laatste decennia brachten bijvoorbeeld de televisie, Brigitte Bardot, volgeparkeerde straten en het IJzeren Gordijn, maar dat is minder ingrijpend dan de komst van de radio, het badpak, de luchtvaart en de Russische revolutie. Intussen gaat in de techniek het acceleratieproces door, volgens een steeds steilere logarithmische kromme.

Gelukkig verwerken we de veranderingen nogal gemakkelijk. De scheiding met Indonesië heeft Nederland merkwaardig weinig geschokt. Dat de achterkant van de maan gefotografeerd wordt en dat men de hele tekst van de Bijbel in vijf minuten kan overseinen, laat ons vrij kalm. Wij zijn er aan gewend, dat de atoombom van Hiroshima verouderd is en dat supersonische vliegtuigen al verouderd zijn. De Duitsers zijn er aan gewend dat hun land is doorgeknipt. De Fransen zijn er aan gewend dat Duitse troepen bij hen komen oefenen.

‘To the reflecting social scientist the adaptability of the human animal to new conditions will never cease to be one of the world's wonders,’ zegt Gunnar Myrdal. Ongetwijfeld. Maar het menselijk onvermomogen om veranderingen door te voeren zal wel even goed een wereldwonder blijven. In 1959 stelde de Westduitse spellingscommissie voor, de substantiva in het Duits niet langer met een hoofdletter te schrijven. Maar dat viel niet goed. Als leeuwen vochten de ingezondenstukkenschrijvers tegen zulk een aanslag op de Duitse cultuur, gewoon omdat ze niet in staat waren aan een kleine nieuwigheid te wennen; en op het ogenblik is de zaak volkomen van de baan, ‘onhaalbaar’ heet dat hier. Je moet niet denken aan alle nieuwigheden waaraan de Duitsers in 1933 en volgende jaren wisten te wennen. Maar we kunnen dichter bij huis blijven. Dachten wij in de oorlog, dat ons verzuilde omroepbestel onverzwakt zou terugkeren? Hebben we niet nog steeds een Eerste Kamer, die nergens toe dient en alle wetgeving vertraagt? Geen Nederlandse partij maakt er een programmapunt van, het ding op te doeken, want niemand zou dat interesseren. Sleur is een geweldige macht. Het ernstigste geval van ‘un-adaptedness to actual conditions’ is wel de hardnekkigheid waarmee de meeste volken aan hun nationale soevereiniteit vasthouden. ‘De logica van het atoomtijdperk,’ aldus prof. Patijn, ‘zou met zich mede moeten brengen, dat er geen staten meer zijn... Wij leven in een onbestaanbaar tijdperk.’

Voor Myrdal's ‘social scientist’ moet het wel een probleem zijn, hoe zoveel sleur kan samengaan met zoveel aanpassingsvermogen. Voorzover die aanpassing de vorderingen van de techniek betreft, kan men wel een verklaring vinden. Die zaken raken ons niet meer echt, omdat ze ons bevattingsvermogen te boven gaan. Ik lees over ‘explorers’ en ‘loeniks’; maar ze kunnen het iedere dag gekker maken, mij schokt het niet meer. Wel krijg ik een schok, als ik hier in de stad een tram zie tijden met als passagiers uitsluitend veertig tramconducteurs; dat lijkt mij onwerkelijk als een droombeeld. Dit herinnert me aan een verhaal van Albert

[p. 5]

Schweitzer over zijn eerste tijd in Lambarene. Hij probeerde toen de negers te verbazen met de wonderen van de westerse beschaving. Maar zijn uiteenzettingen over vliegtuigen en radio's maakten geen indruk. De blanken konden nu eenmaal alles, daar was zijn gehoor al lang van overtuigd. Vervolgens werd Schweitzer door diezelfde negers voor leugenaar uitgemaakt, toen hij vertelde, dat in Frankrijk de vaders aan hun dochters een bruidschat meegaven. Want in Lambarene moest iedere man aan de vader van zijn bruid een enorme koopsom betalen; dat het ergens anders juist omgekeerd toeging, weigerden ze te geloven.

Parkinson, de schepper van ‘Parkinson's Law’, spreekt in analoog verband van ‘the



point of vanishing interest’. Hij heeft dit begrip ingevoerd bij zijn analyse van beraadslagingen over beleidsbeslissingen. De duur en intensiteit van overleg is omgekeerd evenredig met het belang van de te nemen beslissingen. Dezelfde commissie die maar twee-en-een-halve minuut nodig heeft om te besluiten over een investering van 100 miljoen voor een atoomreactor, discussieert drie kwartier over de bouw van een fietsenstalling. Men strijdt verhit over zaken die men kan overzien en slikt gedwee alles wat het bevattingsvermogen te boven gaat.

Het tempo van de verandering heeft ook de betekenis van de ervaring gereduceerd. De tijd dat de oude mannen vanzelf de wijze mannen waren, is voorbij. Oudere artsen, generaals, fabrieksdirecteuren enz. zijn gehandicapt doordat ze niet meer op de hoogte zijn. Om dezelfde reden gaan gezagsdragers en politici steeds zwaarder leunen op het advies van technische specialisten.

Dit alles is één kant van de ‘adaptability’. Een andere kant is, dat hele volksstammen verslaafd zijn geraakt aan verandering. Zij jagen voort naar de prikkels van het nieuwe en vinden geen bevrediging, omdat ze met het bestaande niet vertrouwd waren. In hun vakanties zoeken ze de ‘thrill’ van het van-huis-zijn steeds verder weg, maar foto en film hebben hun iedere hoek van de wereld al thuis bezorgd. Wanneer de verte niet meer geheimzinnig is, is het nabije niet langer intiem. Verwant hiermee is de recordjacht, de eerbied voor het louter kwantitative, een belangrijke motor van de ruimtevaart-race.

Termen als ‘conservatisme’ en ‘progressiviteit’ verliezen in dit tijdsgewricht hun nut voor de karakterisering van politieke groepen.

Er is een bijna algemene overtuiging, dat alles wat technisch gedaan kan worden ook gedaan moet worden, en dat alles wat de wetenschap belemmert uit den boze is. Dit mystieke vooruitgangsgeloof - honderd maal dood verklaard maar nog steeds springlevend - komt niet voort uit een drang naar rationaliteit. Tot op de huidige dag blijkt, dat de beschikking over onmetelijke kennis op natuurwetenschappelijk gebied kan samengaan met alle mogelijke godsdienstige en nationalistische waandenkbeelden.

Men wilde vroeger het verschil tussen conservatieven en progressieven wel eens verklaren als het verschil tussen mensen die vinden dat er te veel en mensen die vinden dat er te weinig verandert. Maar de wens om technisch iedere nieuwigheid te aanvaarden bestaat bij de groepen die traditioneel rechts heten even goed als bij de andere; en de onwil om een maatschappelijke sleur te doorbreken vindt men even goed bij de traditionele linkerzijde. Of er in Nederland televisie komen moest, is nooit een strijdpunt tussen de partijen geweest; de politieke activiteit was er voornamelijk op gericht, aan iedere zuil een evenredige invloed in het televisiebestel te verzekeren.

Het wachtwoord is ‘Wij moeten meegaan met onze tijd’. Een dubbelzinnige leuze. Natuurlijk moeten we een open oog hebben voor de realiteit van nu en onze daden niet baseren op voorstellingen die jaren achter lopen. Maar het wachtwoord blijkt ook te beduiden: de alternatieven kiezen die het meest in de lijn liggen van de algemene tendenties van het ogenblik. Er is geen enkele reden, waarom dat de beste alternatieven zouden zijn. Maar het zijn vrijwel zeker de alternatieven die met de minste weerstand kunnen worden uitgevoerd. Dezelfde passieve geest die in een statische maatschappij tot conservatisme voerde, leidt in onze dynamische wereld tot ‘meegaan met je tijd’.

[p. 6]

Dit drijven op de stroom van het gebeuren verdient de naam van progressiviteit niet, omdat het geen eigen reisdoel heeft, en is geen conservatisme, omdat het zich niet tegen veranderingen verzet.

De echte conservatief is iemand die geen verandering kan aanvaarden. Nauwkeuriger gezegd: hij is iemand die geen definitieve verandering kan aanvaarden. Intelligente conservatieven beseften wel, dat beweging, verandering en ontwikkeling niet te negéren zijn. Hun wereldbeeld was niet zuiver statisch, maar cyclisch. Elke ontwikkeling leidt naar haar uitgangspunt terug. Alles bevindt zich in een kringloop. Zomer - winter, zaaien - oogsten, groeien - sterven. Zo heeft de wereld er bijna altijd voor de mensen uitgezien, in de klassieke en in de middeleeuwse culturen even goed als in de primitieve. Pas sinds enkele eeuwen is er een besef ontwaakt van een voortgaande eenmalige ontwikkeling. In de cyclische wereld voelen de conservatieven zich thuis, maar zij willen niets weten van een lineaire onherroepelijke route met onbekend eindpunt. Zulk een route is de ‘vooruitgang’. Ludwig Klages, waarschijnlijk de laatste denker die principieel en fanatiek de ‘Fortschritt’ heeft aangevallen, kon het mooi zeggen:

‘Wer sich gewöhnte, auch die sogenannte Weltgeschichte aus der Weisheit der Sinnbilder zu verstehen, wird für den folgenschwersten Wendepunkt im Schicksal aller sesshaften Völker das Sinken der Mauern um Stadt und Burg erachten, weil damit die Herrschaft der Bewegung über die ruhende Mitte begann, die Entwurzelung des Weibes und die Entgleisung des bewegenden Mannes in die tangentiale Irrbahn des ruhe- und rückkehrlosen und darum unabwendbar zerstörenden “Fortschritts”.’

In 1933 vertrok Klages van Zürich naar Berlijn, waar hij zijn lang begeerde professoraat kreeg. Wat Klages met de nazi's verbond, was hun haat tegen de menselijke geest. Het is het uiterste doorslaan van de slinger na de verafgoding van de rede in de 18e eeuw.

Toen - op het eind van de 18e eeuw - was een duidelijke tegenstelling tussen progressieven en conservatieven mogelijk: vertrouwen in de rede stond tegenover wantrouwen. Die tegenstelling voerde tot de dramatische breuk tussen de Whig-leiders Edmund Burke en William Fox in de nacht van 11 op 12 februari 1791, tijdens een begrotingsdebat in het Lagerhuis. Adam Müller heeft daar een sappige beschrijving van gegeven.

Fox had de gebeurtenissen in Frankrijk in het debat betrokken en vol bewondering gesproken over de rechten van de mens. Burke keerde zich daarna verwoed tegen de denkbeelden van de Franse revolutie. Hij sprak in een stroom van welsprekendheid die geen pen kon volgen. Nadat hij zijn schildering van de revolutie met een citaat uit Macbeth had beëindigd, bleef het doodstil in het Huis. Het was middernacht. Met ingehouden tranen en zachte stem ging Burke verder: ‘Maar het gif van de revolutie is niet tevreden met gewone offers. Zijn angel richt zich tegen de heiligste verbindingen van het leven en zal niets ontzien. Aan de rand van het graf, vermoeid na dertig jaren arbeid voor Engeland en de vrijheid, meende ik een erfgenaam te bezitten, aan wie ik mijn zorgen, mijn hoop en mijn gedachten over deze eeuw veilig kon overdragen. Achttien jaar geleden had ik hem gevonden en al die jaren had hij mijn geestelijk testament in zijn hart bewaard. De revolutie is uitgebroken, en ik heb mijn erfgenaam niet meer. Ik ben alleen; mijn bloed is uitgestorven in dit Huis.’

Alle blikken richtten zich op William Fox. Zonder op te kijken zei Fox: ‘Op onze vriendschap zal dat geen invloed hebben.’ Maar Burke antwoordde ijzig: ‘Die vriendschap is ten einde!’ Daarna scheen hij plotseling zijn oude vuur terug te krijgen en ging hij nog twee uur door met zijn aanklacht tegen de Franse revolutie. Een ‘dilettantistische improvisatie’ noemde hij het streven van de revolutie om alle bestaande inrichtingen weg te vagen en van de grond af een nieuwe door de rede bepaalde wereldorde op te bouwen. De rede, die de ware voortbrengselen van de natuur door gebrekkig maakwerk wilde vervangen, was volgens Burke maar een deelfunctie van de mens, en bepaald niet de belangrijkste. Zij kon op haar best de uiterlijke verschijnselen van het leven registreren, maar nooit zijn diepere zin begrijpen. De mens was nooit wijzer dan de dingen. De politicus moest zorgvuldig letten op de ‘wijsheid der dingen’ in plaats van twijfelachtige inblazingen van zijn beperkt verstand te volgen. De staat diende alleen tot handhaving van dat wat uit het verleden stamde, om het, aangevuld en verbeterd in bijzonderheden, maar onaangetast in het wezen, door te geven aan de volgende generaties.

Dit was de klassieke vertolking van het conservatisme. De Franse revolutie vertegenwoordigde daartegenover het meest bewuste ‘verzet tegen de geschiedenis’ dat ooit is voorgekomen.