Hollands Weekblad. Jaargang 3

[p. 9]

Orde en chaos
J.P. Guépin

Antieke filosofen houden ervan als ‘arche’, principium, oorsprong van alles, een tegenstellingen-paar te nemen. Zo geeft Aristoteles het volgende rijtje ‘archai’ uit de Pythagoreische filosofie:

eindig	oneindig
oneven	even
eenheid	veelheid
rechts	links
mannelijk	vrouwelijk
rust	beweging
recht	krom
licht	duisternis
goed	kwaad
vierkant	langwerpig

De linkerkolom heet de kolom van het schone, de rechter dus die van het lelijke. Typerend voor de Griekse manier van denken is dat het eindige aan de kant van het schone staat, orde, rust, voltooidheid. Eveneens wordt oneven als voltooidheid opgevat, men denke aan het volmaakte getal drie, het even getal wordt dan ‘open’, onaf. We zouden nu een betoog kunnen opbouwen waarin we bewezen dat vrouwelijk met beweging, krom, duisternis, kwaad etc. te verbinden is, het mannelijke met rust, recht, licht en goed.

We hebben dan de Aristotelische associatiewetten toegepast, nml. associatie naar overeenkomst en naar tegenstelling. Laten we nu eens in het spoor van de antieke filosofen als ‘arche’ het tegenstellingen-paar orde en chaos nemen. Bezonnenheid hoort dan bij orde, dus de tegenstelling van bezonnenheid: roes, hoort bij chaos. Moraal hoort bij orde, we krijgen dan een tegenstelling tussen roes en moraal. Roes en erotiek horen bij elkaar, en staan tegenover orde en moraal, dus roes, erotiek en zonde horen bij elkaar. We kunnen de associaties met roes uitbreiden tot alle emoties, passies, extases, kortom alles waarvan men achteraf zegt: was ik dat die dat deed: verblinding, waanzin, als tegenstelling tot bezonnenheid. Dus:

orde	chaos
bezonnenheid	roes, erotiek, alle passies
moraal	zonde

We krijgen dan het schema van de klassieke ethiek, waarbij dus de linker kolom met goed wordt verbonden, de rechter met kwaad. Is dit schema eenmaal aanvaard, dan kunnen we bijvoorbeeld de zonde bestrijden door hem met dood te verbinden (want leven hoort bij orde en moraal), of door voor bezonnenheid te pleiten; eveneens zal iemand het dan met ons eens kunnen zijn als we hygiene met moraal verbinden, omdat vervuiling met rommel, rommel met chaos - en chaos met orde, orde met moraal wordt geassocieerd. Een eerlijk mens laat zich dus kennen door zijn zindelijkheid; vieze mensen zijn onbetrouwbaar. Viesheid en armoede worden met elkaar verbonden, dus orde, bezonnenheid en moraal met rijkdom; chaos, roes, zonde met armoede. Deze consequentie van het schema spreekt vooral de rijken aan.

Ieder die veel van ons verschilt zal als tegenstelling gezien kunnen worden; als wij ons zelf in de linkerkolom zetten, komen zij dus in de rechter terecht. Dus zijn niet alleen de armen, maar ook zuiderlingen: Belgen, Fransen, Joden, Negers, zinnelijk, vuil en slecht.

Tot dusver zijn fundamentele tegenstellingen binnen een kolom vermeden. Deze zijn bijzonder gevaarlijk want ze kunnen het hele bouwsel ineen doen storten. We kunnen dit bereiken door erotiek, als noodzakelijke voorwaarde, met leven, en leven met goed te associeren. We krijgen dan

orde	chaos
bezonnenheid	roes, erotiek, passies
dood	leven
(kwaad)	(goed)

De antieke filosoof die chaos wel met kwaad moet associeren kan dan konsekwent het leven bij kwaad indelen, hij verwerpt het en kiest voor de dood als absolute orde, hij prijst de zelfmoord, of, wat minder fanatiek, hij wijst, met alle andere passies, ook de erotiek af, wat dus alleen mogelijk is als hij zijn levenswandel reserveert voor een elite, daar anders het menselijk geslacht zou uitsterven. Wanneer men zijn levenswandel toch aan iedereen wil voorschrijven, zal men, als de Katholieken, naast een elite van mon-

[p. 10]

niken en priesters, voor de rest van de mensheid een compromis vinden, door een uitzondering te maken voor de erotiek in onmiddellijk verband met de procreatie, en met zo weinig mogelijk roes verbonden.

Wie echter leven met goed, en erotiek met leven wil blijven verbinden, wordt a-sociaal, want hij verbindt orde en moraal met kwaad en dood:

orde	chaos
bezonnenheid	roes, erotiek, passies
moraal	zonde
dood	leven
kwaad	goed

Hij zal dus kiezen voor de chaos, de roes, het ‘ware leven’, tegen de moraal, de burgerlijke, ‘dode’ orde.

Deze opvatting is echter sociaal acceptabel te maken wanneer men aan de vooruitgang gelooft, en tegenover de oude orde als kwaad een nieuwe orde kan stellen, dus na de achttiende eeuw, in de romantiek. Maar deze nieuwe orde brengt toch weer de associaties van het oude schema met zich mee; men strijdt dan tegen de schijn-orde, de hooghartige bezonnenheid, de hypocriete moraal, die de ware chaos, de zonde, de vreselijke passies van de aanhangers van het oude schema, van de heersende klasse, moeten maskeren. Het verzet tegen het oude schema kan zo sterk zijn, dat men, als revolutionair, kiest voor een overgangsstadium van chaos, met als noodzakelijk complement wilde passies, grotere erotische vrijheid, een tijdelijke, noodzakelijke zonde, om het nieuwe, goede leven te verkrijgen. Deze revolutionaire gezindheid zal men prolongeren, zolang men het gevoel heeft dat de oude orde in het eigen land nog een bedreiging vormt.

Dit zal men des te gereder doen, omdat de meeste emoties prettig zijn, en vooral de erotische onbetwistbaar verbonden is met een natuurlijke aandrift. Antieke filosofen verbinden dit weer met chaos en kwaad, zodat ze gaan geloven in een natuurlijke neiging tot het kwaad, die dus bestreden moet worden. Maar niet iedereen is bereid tot dergelijke offers, men zoekt dus naar een compromis tussen orde en chaos, zonde en moraal. Dit kan men doen door de veiligheidsklep-theorie; men maakt dan een uitzondering voor uitspattingen in officieel kader, als huwelijk of oorlog, of op bepaalde dagen, die ‘buiten de kalender’ vallen, als carnaval; men kanaliseert ze in een kultus met moreel doel, of beleeft ze als spel, in de kunst. Gebruik makend van de rivaliserende gewenningstheorie, kunnen de filosofen de kunstenaars toch aanvallen met het verwijt dat de passies aantrekkelijk worden voorgesteld, maar de kunstenaars kunnen daar op antwoorden, 1e dat ze de moraal toch niet vergeten hebben: het loopt slecht af met de slechtaards, 2e, dat het ‘niet echt is’, vooral bij komische kunst lukt dat goed: ‘het is maar een grapje’.

Zo blijft dus het schema bewaard. Voor de klassieke dichter zullen dan dood en erotiek bij elkaar horen; hij dicht over het dodelijk verlangen, de kwaadaardige waanzin, hij is gewond, hij kwijnt, hij sterft. Daar dit voor de beantwoorde liefde niet logisch is, zal hij dus over het ongeluk in de liefde dichten, dat hij overigens alleen in de homosexuele verhouding echt kan beleven.

Men moet wel bedenken dat men, in een statische samenleving, zonder de verwachting van ingrijpende mogelijke veranderingen, vooral een primitieve samenleving als de Griekse, waar het kwaad nog levensgevaarlijk is, en die ook in voorspoed nog op de rand van hongersnood en verwoesting balanceert, het gevoel heeft dat een omkering van het schema, een revolutie, hier op aarde te gevaarlijk is, en zonder zin.

Deze manier van denken komt in zijn zuiverste vorm voor in die gebieden, die buiten een corrigerende werkelijsheid staan, als metaphysica, godsdienst, ethiek en poëzie. In een wetenschappelijk betoog kan men in botsing komen met de feiten. Het schema van Nietzsches Geburt der Tragödie ziet er bijvoorbeeld zo uit:

orde (Mass)	chaos (Übermass)
goed	kwaad
optimisme	pessimisme
leven	dood
bezonnenheid	roes
schijn	werkelijkheid
kwaad	goed
Apollo	Dionysos

De eerste vijf begrippenparen geven het klassieke schema weer. Pas door werkelijkheid bij de rechterkolom onder te bregen verraadt Nietzsche zijn romantische intentie; zijn poging de overgeleverde waarden om te draaien. Hij moet dan wel pathetisch kiezen vóór het kwaad; het lijden als grondslag van het leven. Maar deze paradoxale keus moet aanvaardbaar gemaakt worden, hij doet dat door het kwaad te koppelen aan Dionysos, de god van de roes. Dit is op zich zelf niet voldoende, men kan best deze in de oudheid al bestreden god verwerpen. Maar de tragedie werd met Dionysos verbonden, en de tragedie is, anders dan in de oudheid, nu alleszins acceptabel: de kunst

[p. 11]

rechtvaardigt het lijden. De moeilijkheden beginnen pas wanneer hij nu gedwongen wordt Apollo, als tegenstelling van Dionysos, via maat, bezonnenheid, orde - met schijn, als tegenstelling van werkelijkheid te verbinden. Nietzsche redt zich daar uit door de twee betekenissen van het Duitse woord Schein: lichtschijnsel, Apollo is de god van het licht - en schijn. Nu wordt vanzelf het epos als tegenstelling van tragedie Apollinisch: optimisme, maat. Hier klopt niets van, op dit punt vooral wordt hij dus aangevallen, en hiermee laat men ook het hele schema ineenstorten.

Hier blijkt uit hoe dit heen en weer springen van tegenstellingen alleen aanvaardbaar is, als het binnen de grenzen van het waarschijnlijke blijft. Maar door een betere organisatie van de werkelijkheid worden steeds meer feiten gemakkelijk bereikbaar, die elke zwart-wit tegenstelling kunnen relativeren. Hierdoor worden de misverstanden met vroegere kulturen steeds groter of ook met een meer ‘dichterlijke’, niet aan empirische feiten gebonden mentaliteit.

Zo herinner ik mij dat Gomperts onlangs in een toneelkritiek op The Hero of the Western World van Synge bezwaar maakte tegen de opzet van het stuk, waarin de moordenaar in het ene land de held wordt in het andere. Dat komt omdat hij, als ieder beschaafd mens tegenwoordig, niet aan zijn eigen jachtterritorium gebonden is, en dus gelooft dat de mensen overal zo'n beetje hetzelfde zijn. Maar als we volgens de absolute maatstaven van een gesloten, primitieve gemeenschap het Andere Land als tegenstelling zien van het Eigen Land, zodat het gemakkelijk een Omgekeerde Wereld kan worden, dan wordt het schema duidelijker:

orde	chaos
goed	kwaad
eigen land	ander land
weldoener	misdadiger

In Griekenland spreekt dat nog meer vanzelf, zonde is recht in de Andere Wereld van de doden; het lijkt bij Homerus aanbeveling als men een gevluchte moordenaar is; van deze introductie maakt Odusseus gebruik als hij, in een leugenverhaal, incognito wil blijven; Theoklymenos, Lykophron, Patroklos zijn allen gevluchte moordenaars. In de Oedipus Coloneus van Sophokles blijkt Oedipus, in Thebe de meest bezoedelde, voor Athene een zegenende macht te kunnen zijn.

Maar tegenwoordig komen zuivere vormen van het schema alleen nog maar voor bij extremistische religieuze en politieke groepen. Voor de rest laten wij onze zwart-wit tegenstellingen voortdurend door het feitenmateriaal van de werkelijkheid corrigeren. Dat hiermee toch niet het hele schema aangetast hoeft te worden komt omdat we binnen de kolommen verschillende kategorieën kunnen onderscheiden. Hoe wetenschappelijker men is, hoe meer kategorieën men zal onderscheiden. Dan kan de door statistisch materiaal in het nauw gebrachte uitzonderingen toelaten, door bijvoorbeeld te beweren dat de tegenstelling blank-zwart niets te maken heeft met de tegenstelling goed-kwaad. Wel zal het aantal het schema weersprekende feiten proportioneel veel hoger moeten zijn dan het aantal feiten dat het schema steunt.

Liggen de kategorieën niet te ver uiteen, dan kan het diepzinnig zijn om ze toch met elkaar te associeren, zo kan ik mij voorstellen dat wie vrouwelijk met oneindig verbindt diepzinnig gevonden wordt, zij het onwetenschappelijk, maar wie zonder waarschuwing overstapt van vrouwelijk naar even lijkt waarschijnlijk schizofreen.

Hieruit blijkt dat het steeds moeilijker wordt diepzinnig te zijn, terwijl tevens steeds meer natuurlijke associaties van primitieven diepzinnig gevonden worden.

Het grote nadeel is dat de uitzonderingskategorieën nu hun plaats in het schema verloren hebben, niet meer geintegreerd zijn in een groter geheel, en dus zinloos zijn geworden. De gebeurtenissen zijn niet meer

Mierenleeuw

exemplair, een slechte kapitalist of neger kan ons niet meer sterken of aan het wankelen brengen. Ook aan de uitkomsten van wetenschappelijk onderzoek worden zo min mogelijk algemene conclusies verbonden.

Een merkwaardig gevolg is dat hierdoor de resten van het schema versterkt worden. Immers die kunnen nu niet meer bedreigd worden door algemene konklusies uit detailonderzoek. Naast die resten die het sterkst met eigenbelang verweven zijn, geldt dit vooral voor de volslagen onwaarschijnlijke, die zich aan de feiten principieel onttrekken, als godsdienstige waarheden, en de associaties die zich daarmee verbonden hebben.