Hollands Weekblad. Jaargang 3

[p. 11]

Het bedrog in de humor
Minke Menalda

De mens is het enige wezen dat kan lachen.
En hij heeft er waarschijnlijk het minste reden toe.

Wie wil, kan deze toch al niet zo zonnige uitspraak, van een anonieme Amerikaan, nog stukken beklemmender maken door oorzakelijk verband te leggen tussen de eerste en de tweede zin: de mens heeft van alle wezens het minste reden tot lachen, en daarom lacht hij. Het paradoxale springt dan nog meer in het oog, maar vindt zijn oorzaak alleen in de dubbele bodem van het woord lachen. Lachen suggereert vrolijkheid, of opluchting, in elk geval geluk, en ten dele zeker terecht, en de eerste betekenis van het woord lachen is dan ook: gelukkig zijn. We lachen als we iets prettigs ervaren, bij een liefkozing, bij een onverwacht buitenkansje, onder de douche. Ook wel, om het moeilijk te maken, als we iets naars willen verbergen: als we met een vinger tussen de deur zitten en ‘'t is niets’ zeggen. Met humor heeft dit soort lachen niets te maken, wel met geluk, of de suggestie daarvan. Maar de lach in de humor is van gecompliceerder samenstelling. Het voor de humor typische ‘in de lach schieten’ bijvoorbeeld, heeft meer het karakter van een plotselinge nerveuze ontspanning dan van een sterkende gelukssensatie. Maar ontspanning is ondenkbaar zonder spanning, en deze spanning, die aan zo'n lach vooraf moet gaan en er onverbrekelijk mee verbonden is, kan zich eveneens een plaats hebben veroverd onder het woord lachen, waarmee ‘lachen’ dan opeens een heel andere betekenis krijgt, problematischer en minder paradijselijk. Door deze beide betekenissen van het woord lachen stiekem door elkaar te gebruiken kan men natuurlijk aardige maar verder weinig waardevolle paradoxen vervaardigen. De Amerikaan van ons motto is overigens niet de enige die van deze verwarring profiteert. Algemeen wordt het lachen, ook in de humor, beschouwd als een uiting van, of een weg tot geluk, ‘lachen is gezond’ en de melancholie waaraan veel beroepshumoristen heten te lijden wordt dan ook als regel vermeld als een verbazingwekkend feit. Het is mijn bedoeling om in dit stuk een lang gekoesterd wantrouwen te motiveren jegens het nut van de humor voor het geluk, om daarmee de beide betekenissen van het woord lachen definitief te scheiden.

In zijn essay ‘De zin van het komische’ wijst Vestdijk op de belangrijke rol van de agressie in de humor. Zijn suggestie blijkt echter niet helemaal bevredigend, bijvoorbeeld als we gaan proberen de humorist te zien als iemand die alleen maar wat agressiever is dan een ander. Gaan we er echter van uit dat Vestdijk gelijk heeft met zijn agressie, dan blijft dus in elk geval de vraag: waarom zet die agressie zich dan om in humor, wat brengt de humorist tot zijn goedmoedige vermomming?

Van de agressie naar de angst is meestal een kleine stap, die ons echter in dit geval een eind verder kan brengen. Bij het achterhalen van die angst bepaal ik me gemakshalve tot enkele voorbeelden van humor waarin ook de agressie niet ver te zoeken is. Een paar soorten van dergelijke ontluisterende humor zijn bijvoorbeeld: zelfspot, erotische humor, schoonmoedermoppen en paardemoppen.

De zelfspot valt die eigenschappen van de spotter aan die hem om de een of andere reden niet helemaal van pas komen. Heel dikwijls is zijn zelfspot niet meer dan de spot die hij vreest van een ander, en waarin hij hem vóór wil zijn. We zijn er al: deze zelfspotter is bang, en bespot hij bijvoorbeeld zijn eigen eerzucht, dan doet hij misschien geen afstand van zichzelf, maar hij zet wel de eerste stap, hij neemt afstand tot zichzelf en verloochent, al is het tijdelijk, iets essentieels in zich, uit angst om niet geaccepteerd te worden, uit angst om alleen te staan. Terzijde zij overigens opgemerkt dat dit vertoon van zelfagressie terwille van de sympathie, hem dikwijls in staat stelt om, daarachter, zichzelf meer in ere te houden dan hij anders zou kunnen. Hij volstaat ermee zijn eerzucht een beetje te bespotten, en dikwijls zal het aan deze uitlaatklep te danken zijn als hij er niet toe komt om, zoals vele anderen, zich schaamtevol en vol overgave in ernst toe te leggen op ‘het overwinnen van de eerzucht’. Zijn humor is kennelijk geen wapen tegen zijn angst, hoogstens een klapperpistooltje.

De man die schoonmoedermoppen tapt om daarmee de moeder van zijn vrouw te ontluisteren, bedrijft zijn agressie wellicht in de hoop de - dikwijls hechte - band tussen moeder en dochter te verbreken, en zijn vrouw van haar moeder af te trekken. En daarmee gaan we weer de richting van de

[p. 12]

angst op, in de slechte huwelijken de angst voor de overmacht, in de betere de angst om in de tweede plaats te komen, de angst om alleen te staan, in de gedaante van jalouzie. Dat een man deze moppen als regel niet maakt ten aanhore van zijn vrouw of schoonmoeder wijst er wel op dat ook hier de humor, hoe agressief ook gekleurd, geenszins als een doeltreffend wapen wordt gezien.

Bij de erotische humor stuiten we meteen op een complicatie. Oorzaak van het circuleren van heel wat ‘vieze moppen’ ligt zonder twijfel in de behoefte om te kunnen praten over datgene waar het hart vol van is, zonder meteen als pornograaf of engerd te boek te worden gesteld. De humor is hier maar een smoesje - en is er dan ook dikwijls naar - maar men is veelal ruimschoots tevreden met het gebodene: erotische sensatie. Maar ook ontluisterende erotische humor is er veel, men hoeft bijvoorbeeld maar een willekeurig hoofdstuk van Adriaan en Olivier op te slaan om er onmiddellijk op te stuiten. En is het erg vermetel om te veronderstellen dat hij die de liefde bespot, dat als regel zal doen uit angst? De angst om gekwetst of afgewezen te worden in, of teleurgesteld te worden door de liefde, doet velen de aanval openen òp de liefde, voor het te laat is. Ik wil me beijveren om de uitspraak ‘lach dan paljas als je hart is gebroken’ melodramatisch te vinden, maar wanneer men het woord ‘als’ vervangt door ‘voor’, dient ze hier wel goed ter illustratie.

Tenslotte de paardemoppen. Twee paarden klimmen in een boom, laten zich eruit vallen, klimmen er weer in, laten zich er weer uit vallen, en verklaren desgevraagd verheugd: we spelen rotte-peertje. Kan men zich, bij gebrek aan overeenkomst al onmogelijk identificeren met een rotte peer, of, met een ander woord, rotte-peertje spelen, dit spel wordt er niet alledaagser op wanneer men het door paarden ziet bedrijven. De nadruk steeds op die paarden, het behagen in die opzettelijke absurditeit, schijnen te wijzen op een behoefte aan het onredelijke en het onmogelijke, of met een groot woord, op heimwee naar het wonder. Wat hier getart en ontluisterd schijnt te worden is op zijn tijd een van de machtigste vijanden van de verlichte mens: de rede. De angst voor de rede, het ‘niet naar rede willen luisteren’ is een verbreide kwaal. Het ontduiken aan de rede, het verdringen van de waarheid, het ‘nou ja’ kan men dagelijks in zijn omgeving of in zichzelf waarnemen. Waarschijnlijk zijn er meer motieven om iets tegen de rede te hebben, maar één ervan is zeker dit, dat de rede ons steeds met de neus op de werkelijkheid gedrukt houdt, ook als die werkelijkheid ons niet aanstaat: zij is de onverbiddelijke cipier die ons iedere poging tot vluchten verijdelt. God, hiernamaals en andere wonderen veegde ze bijvoorbeeld genadeloos opzij, zonder echter vooralsnog de tekorten uit de wereld te helpen die ons tot geloof in deze wonderen brachten: ze laat ons met lege handen staan in een verre van volmaakte werkelijkheid. Protest schijnt dus zo niet zinvol, dan toch verklaarbaar. Paardemoppen, deze absurditeit pur sang, zien we dan ook voornamelijk inslaan bij hen die aan de rede het meest onderworpen zijn: intellectuelen. Zij spreken dan waarderend van ‘mieters gek’, en met die woordkeus onthullen ook zij iets dat erg op angst lijkt: op angst voor de rede, door welke oorzaak dan ook gewekt.

[p. 13]

Zo kan met langer doorgaan, en wie op deze manier maar dikwijls genoeg de angst naar voren haalt van achter de agressie, kan het tenslotte wel wagen de angst het motief te noemen van veel ‘leukerds’, de agressie niet meer dan de methode. En aan die methode mankeert iets. Er bestaat natuurlijk groot verschil tussen lachers en leukerds, tussen hen die de humor genieten wanneer die toevallig hun pad kruist, en hen die hem najagen, en steeds opnieuw in van alles aanleiding zien tot een grap. Deze laatsten zijn er stukken erger aan toe. Want agressie als middel om zich te ontdoen van angst kan bijzonder effectief zijn, maar agressie, vermomd als humor, is als zodanig eerder tragisch, omdat ze onveranderlijk de schijn van succes wekt - we lachen immers steeds -, maar niettemin, en soms juist daardoor, meestal gedoemd is te falen. Eerder, in verband met de zelfspot, noemde ik de humor een uitlaatklep die ons op het nippertje van werkelijk effectieve agressie kan afhouden. Voor de zelfspotter is dit alleen maar een voordeel: zeldzaam zijn de zelfspotters die het in ernst op zichzelf gemunt hebben. En er zijn ongetwijfeld meer gevallen waarin schijnagressie de voorkeur verdient boven agressie, bijvoorbeeld als men een bepaalde eigenschap van een vriend wenst aan te vallen zonder hem meteen als vriend te verliezen, of als er sprake is van een vijand die tòch onoverwinnelijk is. Als men zijn vijand niet wil, of niet kàn overwinnen, bediene men zich naar hartelust van schijnagressie: het is allicht beter dan niets. Zodra er echter ook maar enige kans bestaat op werkelijke overwinning zou men de humor, als halfslachtig lapmiddel, moeten uitbannen naar de verste uithoeken van zijn ziel, om al zijn krachten te kunnen concentreren op een werkelijke strijd. Want de humor suggereert opluchting, maar die opluchting is, in de meeste gevallen, (want we moeten hier bijvoorbeeld een uitzondering maken voor de zg. ‘dodelijke’ spot), niet meer dan een schaamteloos surrogaat, dat de grappenmaker net genoeg van zijn angst ontneemt om hem te doen afzien van een erlijk gevecht, maar uiteindelijk verre van afdoend is. Bovendien onttrekt de grappenmaker zijn angst zo niet alleen aan zijn eigen oog, maar ook aan de blik van al diegenen die zouden kunnen bijdragen tot ontzenuwing van die angst, als ze die als zodanig zouden herkennen, en niet door het voortdurend gelach op een dwaalspoor gebracht zouden worden.

De humorist, dat wil zeggen ieder die zich in deze surrogaten specialiseert, levert zijn gevechten ver van het strijdperk, hij speelt aanvallertje om zich overwinnaar te kunnen dromen, maar dromen zijn bedrog. Zijn agressie is spel, maar zijn vijand is dikwijls echt genoeg, en met deze tegenstrijdigheid onthult hij zijn tragiek: dat hij zich niet geheel inzet maar er de voorkeur aan geeft zich gedekt te houden, stempelt hem al tot een verliezer. Hij vreest de strijd, maar blijft ‘aanvallen’, en zijn agressie gaat dan ook niet verder dan het ‘boe’ roepen van achter de deur, het spelden prikken in de beeltenis van de vijand. En zo gezien is het allerminst een wonder als we in veel humoristen humor en zwaarmoedigheid zien samengaan. Veelal heel wat minder in de aanval dan wel op de vlucht, gaan ze uit van hun verlies, en dekken nog, al spottende, hun aftocht.

Het is ongetwijfeld een hachelijke zaak om in een land als het onze, waar de humor toch al steeds kwijnt in de imposante schaduw van de ernst, nog eens op ‘de gevaren van de humor’ te gaan hameren. Maar het is ook niet nodig die gevaren om die reden over het hoofd te zien, en klakkeloos de vlag uit te steken bij iedere uiting van gevoel voor humor. Men kan de humor best beschouwen als een van de prettigste dingen in het leven maar haar intussen toch blijven wantrouwen: men kan ervoor waken àl te snel te leuk te worden.