Hollands Weekblad. Jaargang 3

[p. 11]

Vriendschap voor vreemden
Renate Rubinstein

Vanmiddag heb ik, voor het eerst na twee maanden of zo, weer geluisterd naar de langspeelplaat waarop Ezra Pound verzen voorleest. Hij begint met de reeks Moeurs Contemporaines, korte, ironische praatversjes, daarna volgt Hugh Selwyn Mauberley. Ze zijn opgenomen kort na z'n ontslag uit het St. Elizabeth gesticht, lang dus nadat hij ze gemaakt heeft, maar hij leest ze voor met zoveel emotie dat je dat zou vergeten. Behalve dat er een soort barst in zijn stem zit, die er misschien altijd was, maar die je als je sympathie voor hem klaar ligt, doet denken aan die kooi in Pisa of minstens aan zijn hoge leeftijd. Van begin af aan hield ik van zijn voordracht, de verzen werden er levendiger en doorzichtiger van en de excentrieke noblesse van zijn stem maakte meer indruk op mij dan de volle, gave barden-sonoriteit van Dylan Thomas. Maar vanmiddag kwam er nog iets anders bij. Ik luisterde misschien maar met één oor, in elk geval ineens sprong één vers er helemaal uit, aangrijpend, overtuigend:

....
Died some, pro patria

non ‘dulce’ non ‘et decor’...

walked eye-deep in hell
believing in old men's lies, then unbelieving
came home, home to a lie,
home to many deceits,

Etc. Niet de geciteerde regels zozeer, niet eens misschien het hele vers, maar dit vers als climax van wat voorafging. Wat verdomd goed, ik houd van hem, dacht ik, en Pound las door, kwam drie verzen verder op ‘Brennbaum’, dat eindigt:

The heavy memories of Horeb, Sinai and the forty years,
Showed only when the daylight fell
Level across the face
Of Brennbaum ‘The Impeccable’.

Dit is een antisemitisch versje, en ik had dat er al vaak geamuseerd bij gezegd tegen vrienden die naar de plaat voor het eerst luisterden. Pound's fascisme en antisemitisme zijn bekend, maar wie desondanks toch met plezier naar hem luistert kan dat zien als een soort gekke ouderwetsheid, gevolg van het lezen van de verkeerde boeken misschien en niet veel verschillend van zijn andere denkfouten. (En after all, hij zat toch niet helemaal voor niets in een krankzinnigengesticht).

Maar nu ik van hem hield vond ik dat versje ineens echt gemeen. Ik kreeg een opwelling om er een kras door te maken of plakband er over, dacht aan de waarheid, probeerde met begrip, verwierp dat en verloor plezier in Pound. Mijn hele vanzelfkomende tolerantie was verdwenen. Het is misschien één van die ‘mechaniekjes’ - Hillenius' woord voor gevoels- en gedachtengangen die zich herhalen - dat wanneer sympathie zich toespitst tot iets intensievers, de goedgehumeurde tolerantie verdwijnt. Het is niet alleen dat je andere eisen gaat stellen, maar vooral dat je eisen gaat stellen.

Het plezierige vermogen om, oppervlakkig misschien, maar totaal, van iets te houden omdat het anders is (anders dan het gewone, ook het gewone zelf) berust op een andere moraal dan die van de code-voor-vrienden. Een soort van aesthetische moraal, die eventueel, onder pressie, gerationaliseerd kan worden tot een sociologische. Negers b.v. hebben bij mij een streepje voor, in de eerste plaats, denk ik, omdat ze zwart zijn, in de tweede omdat ze uit verre landen komen of er leven (twee aesthetische argumenten), in de derde tenslotte omdat de onaantrekkelijke eigenschappen die men ze verwijt zo verklaarbaar worden wanneer je onthoudt dat ze een ‘minderheid’ zijn (sociologisch argument). Ik discrimineer dus en merk dat van de ene discriminatie de andere komt zodat ik nu al bijna zover ben dat ik voor ieder die een vreemde taal, een Joodse neus, of een uitheemse motoriek geërfd heeft, al bij voorbaat een endje genegenheid reserveer. Niet omdat ik echt geloof dat zoiets de persoonlijkheid ten goede komt, maar omdat ik het graag zie.

De vriendenmoraal gaat uit van de gelijkheid van mensen, erkent dan ook geen smoesjes en verleent geen pardon, de aesthetische moraal bekommert zich niet om gelijkheid maar om wat het oog bekoort door ongelijk in de zin van anders te zijn en om wat in patronen valt. De boeiendste en meest ingewikkelde patronen zijn culturen, het hart van een echte antrhopoloog maakt dan ook een vreugdesprongtje wanneer hij iemand iets hoort zeggen of een gebaar ziet maken dat hij thuis weet te horen elders waar het een zin heeft en een

[p. 12]

verleden.^* Zoals onlangs, in Londen, toen een keurige heer, zwart van huid, over een plein liep met een net tijdschriftje tegen de regen boven zijn hoofd gehouden. Zoiets zou ik juist onder mijn jas stoppen tegen het nat worden, zei P. bij wie ik op bezoek was. Maar hij heeft dan ook niet geleerd dat een nat hoofd begin van het einde of tenminste van griep is en dat je daarom naar de eerste boomtak of juten zak of krant moet grijpen om die ijlings boven het hoofd te houden voor de regen je te pakken heeft.

Zelfs gewoonten als luidruchtigheid, agressiviteit, luiheid, onbetrouwbaarheid houden op te storen wanneer ze maar passen, in stijl zijn. Alleen: wanneer de filiaalchef van Albert Heijn onbeschoft is, vergeef ik het hem niet, wanneer op koninginnedag de late tram vol oranjelollende klanten zit, beleef ik er geen plezier aan. Ook: wanneer zo'n exemplaar van vreemde bodem mijn vriend geworden is, begin ik hem zijn vreemde gedrag te verwijten. Identificatie, blijkbaar, verpest de vrijblijvende genegenheid.

Twee soorten moraal, twee maten om mee te meten. Koestler heeft in zijn ‘Promise and Fulfillment’ en later in een essay ‘Judah at the Crossroads’ (1954) uitvoerig gesteld dat in het belang van de rede en van zijn kinderen, elke Jood gedwongen is om de keus te maken tussen of zich zelf als Jood blijven beschouwen, maar dan ook ophouden met eenmaal per jaar vroom de wens ‘volgend jaar in Jerusalem’ uit te spreken en in plaats daarvan naar Israel te emigreren, of op te houden met zich als Jood te beschouwen, (met alles wat daar aan gezellige onder-onsheid en halve hooghartigheid aan vast zit), en daar zijn kinderen erfelijk mee te belasten. De manier waarop hij zich tegen de venijnige aanvallen van de Jewish Chronicle verdedigde was meeslepend en om geen speld tussen te krijgen. Aangezien er nu een eervolle en pijnloze wijze van Jood blijven bestaat (namelijk in Israel), zo is ongeveer zijn argument, moeten die Joden die niet naar Israel willen nu maar eens beginnen met zichzelf als gewone mensen en burgers te zien, afstand doen van hun ghetto-mentaliteit en vervolgingscomplex en vooral de angst voor antisemitisme in hun kinderen niet aankweken door ze te indoctrineren met hun uitzonderlijkheid. Op de vraag of hij zich nog als Jood beschouwde of hoopte dat anderen dat niet zouden doen, antwoordde hij: ik beschouw mijzelf in de eerste plaats als Europeaan en in de tweede als Brit die de ethische waarden van de Helleens-Judaïsch-Christelijke traditie accepteert en er de dogma's van verwerpt. In wat voor hokje andere mensen mij stoppen is hun zaak.

Toen ik dit jaren geleden las was ik het er helemaal mee eens. Zelfs met het antwoord dat K. gaf op de wijze tegenwerping van Isaiah Berlin die vond dat het onredelijk is om rede te eisen en dat men mensen het recht moet gunnen om zich dom of inconsequent of vulgair te gedragen. In dat geval, zei K., kun je aan antisemieten het recht op hun gedrag ook niet ontzeggen, en we weten waartoe dat leidt. Ik vind dat antwoord nu unfair: je mag wel degelijk mensen het recht ontzeggen om anderen lastig te vallen. Maar dat ik het ook voor de rest niet meer met hem eens ben, ligt niet aan zijn argumenten, maar is een kwestie van identificatie. Evenmin als ik kan voelen voor een oplossing van het z.g. rasprobleem in Engeland door het verhinderen van immigratie van Negers, kan ik sympathie hebben voor een oplossing van het antisemitisme door het vrijwillig verdwijnen van Joden. Mijn standpunt is verschoven: vanuit de maatschappij bekeken zou het zo'n verlies zijn. De ver-

* Wat wel eens misverstand wil geven. Bijvoorbeeld toen een neger die mij op de fiets passeerde zo'n nadrukkelijke knipoog en zo'n geweldige, absurde glimlach op mij losliet dat ik uit pure herkenningsvreugde (Jamaica) uitgebreid teruggrijnsde. (De Dag-Annie zeggers maken mij nog altijd woedend). Hij liet het er, ongelukkigerwijze, niet bij zitten en het kostte een beetje moeite om hem van het gratuite karakter van mijn vrolijkheid te overtuigen. Overigens, een gesprek dat nieuwe informatie opleverde. Hij was lasser van beroep en kennelijk een Surinamer, maar zei Braziliaan te zijn. Dan spreekt U zeker Spaans, zei ik en hij trapte daar opgeruimd in. Zouden Surinamers, net als negers in de V.S. het eervoller vinden om zwarte buitenlanders te zijn?.

[p. 13]

scheidenheid van hoofden, huiden, neuzen, kerken, keukens en kleding moet in stand gehouden, en door importatie uitgebreid worden. Ongelijk hebben alleen de xenofoben.

Het is leuk dat er domme en slimme mensen zijn, maar je eigen kinderen moeten liever niet dom zijn. Koestler keek niet vanuit de verte of van boven naar het irrationele gedrag van andere Joden, evenmin als ik dat deed toen ik jaren geleden eens een in opzet vernietigend stuk tegen het Zionisme schreef. Daarom moesten er eisen gesteld. Zelfhaat, zeggen de vlugge slimmerikken dan al gauw, maar eigenliefde zou een beter woord zijn. Hoewel ik het met mijn argumenten tegen het Zionisme nog steeds eens ben, ik voel mij er nu te weinig bij betrokken om er anders dan met vriendelijke verwondering naar te kijken. Ongelijk hebben alleen de ismen die ons kwaad kunnen.

De aesthetische moraal biedt behalve ruimte aan velen ook gelegenheid om iets van ze te begrijpen. Hij is bij uitstek geschikt voor toepassing op groepen, maar ook niet onbruikbaar voor individuen: ik dank er tenslotte een poos plezier aan Pound aan. Maar die anthropologische (plezier in het andere) manier van kijken moet niet overgaan



en niet verward worden met de sociologische die teveel weg heeft van het akelige standbewustzijn. En het superieure van de vriendenmoraal is dat hij zich daarmee niet afgeeft. Een mooi voorbeeld daarvan zijn de brieven die Mme de Stael aan de koning van Zweden, haar man's werkgever, schreef. Ze wist dat hij Rousseau gelezen had en zich met filosofie bezig hield en ze schreef hem dus vol enthousiasme over de komende revolutie, roddelde over Lodewijk XVI en Marie Antoinette als over gemeenschappelijke, domme kennissen. Kortom, ze ontzegde hem niet het recht van gelijke te zijn alleen omdat hij toevallig koning was. Christopher Herold, (‘Mistress to an Age’) ergert zich hierover, als over zoveel dat zij deed, en ziet er niets dan alweer een bewijs van haar geringe aanvoelen van wat mensen werkelijk denken in. Misschien, maar er spreekt ook een prachtig optimisme en een werkelijk democratisch voelen uit zo'n minachting voor de invloed van dooie omgeving op echte, levende mensen.

Eén maatstaf hebben voor koning en kolenboer, zoals één voor zelf en anderen, dat betekent veeleisend zijn en intolerant. Eén voor de onzen en een andere voor de grappigen en de zieligen, het zou een oplossing zijn, - als we maar niet wisten dat de waarheid bestaat.