Hollands Weekblad. Jaargang 3

[p. 14]

Een vroom boek
J.W. Oerlemans

L.W. Nauta, de mens als vreemdeling Van Oorschot, 1960

Een proefschift over literatuur kan vele kanten op. Het kan cultuurhistorisch zijn, literatuurhistorisch, psychologisch, sociologisch. Blijkens dit boek (voor het eerst verschenen als proefschrift voor de theologische faculteit in Groningen) kan het ook theologisch zijn of zoals de schrijver het zelf noemt: wijsgerig.

Sedert de bijbel geen toereikend exegesemateriaal meer oplevert, hebben sommige vooruitstrevende theologen zich op de moderne literatuur geworpen als op een nieuw soort openbaringen. Zij interpreteren met veel animo en rekenen zich graag tot de voorhoede van de beschaving. Vooral Kafka heeft het zwaar van hen te verduren gekregen. Hun voorkeur voor ‘moeilijke’ schrijvers zal overigens wel een kwestie van gewoonte zijn en van beroepstrots.

Nu ben ik minimaal bevooroordeeld aan dit boek begonnen. Ik wist niets van het theologische verleden van de schrijver, en de pretentieuze titel leek mij wel een geslaagde blikvanger. Toen ik het woord wijsgerig in de ondertitel tegenkwam, kreeg ik zelfs geen bijgedachten aan die Duitse filosofen die niets begrijpen dan de ‘essentie’ van alles. Ik ben dus in alle onschuld gaan lezen.

Het boek dient zich aan als ‘een wijsgerige studie over het probleem van de vervreemding in de moderne litteratuur’. Deze formulering deed mij denken aan een andere ‘het probleem van de criminaliteit in de moderne samenleving’. In beide gevallen wordt met een probleem niet een vraagstuk bedoeld, dat men kan proberen te beantwoorden, maar een conflictsituatie, een of andere benarde toestand, iets onoplosbaars. Meestal gaat men zo een probleem ‘benaderen’ d.w.z. men gaat er voorzichtig omheenlopen. Men krijgt tenslotte een plechtige relatie tot zijn ‘probleem’ die elke scherpere vraag onmogelijk maakt.

Het woord ‘probleem’ betekent bij Nauta dus eigenlijk ‘object’. Het gaat er nu helemaal om of Nauta's relatie tot zijn object nog oneerbiedig genoeg is om hem een duidelijk probleem, een ‘brutale’ vraag mogelijk te maken. Dit blijkt niet het geval. Dit proefschrift heeft geen probleemstelling, het stelt geen vragen. Hieruit vloeit vanzelfsprekend voort dat het ook geen methode heeft, evenmin als conclusies. Wel verklaart de schrijver dat hij wetenschappelijk te werk is gegaan, geheel te goeder trouw overigens, want hij wil wel degelijk iets aantonen. Hij wil namelijk laten zien dat er in de door hem besproken literatuur religieuze elementen voorkomen. Van Dostojewski tot en met Camus speurt hij naar religiositeit en het mooie is dat hij steeds vindt wat hij zoekt. Hij weet al van tevoren wat hij zal vinden. Het gevolg is dat het boek eindigt zoals het begint, het is volstrekt tautologisch. Dat wil zeggen het zoù tautologisch zijn, als Nauta zijn vragen en antwoorden had geformuleerd. Nu is het een ‘benadering’ en dan verliest zelfs het begrip tautologie zijn zin.

Waardevoller dan de opzet van dit boek zijn de afzonderlijke besprekingen. Zolang hij zich beperkt tot de concrete gegevens van één schrijver of van één roman, heeft zijn betoog althans informatieve waarde. Dat blijkt ook onmiddellijk uit zijn stijl, die dan zakelijker is. Zo gauw hij echter zijn heilige abstracties nadert, zo gauw hij in de buurt komt van iets dat tot religiositeit zou zijn te herleiden, beginnen zijn woorden aan te zwellen tot kanseltaal. Dan staan er raadselachtige zinnen zoals ‘de vraag naar het absurde voerde naar de vraag naar de mens’, of zoals in het hoofdstuk over Dostojewski's De Idioot: ‘in de schoonheid van Myschkin wordt het gekweld zijn van de mens tot een mysterie’.

Men kan wel zeggen dat dit boek bedorven is door de theologie of wat daar nog voor door gaat, en door een modieuze soort wijsgerigheid. De schrijver heeft te veel eerbied gehad voor zijn ‘object’. Het had misschien beter kunnen worden als Nauta niet zoveel Duitse grootheden had gelezen, waaronder Heidegger, hoewel hij zich van diens bombast wel distantieert. En waarom heeft hij, als het dan toch Duits moet zijn, wel Rudolf Otto en diens theorie van het

[p. 15]

‘Gans Andere’ geslikt en heeft hij niets gelezen van een van de zuiverste figuren uit de vergelijkende literatuurwetenschap: Ernst Robert Curtius. Die ontbreekt zelfs in zijn literatuurlijst.

Nauta heeft de boeken waarmee hij zich bezighield in twee soorten gesplitst: die waarin op de een of andere manier het begrip absurditeit een rol speeld en die waarin een mysterieuze vreemdeling voorkomt. Voor de eerste soort bespreekt hij Camus, Malraux en Kafka. Hij probeert erachter te komen wat absurditeit bij deze schrijvers betekent aan de hand van uitvoerige inhoudsbesprekingen van hun boeken, maar welk karakter die absurditeit ook vertoont, Nauta vindt tenslotte altijd wel een reden om dit begrip tot religiositeit te herleiden. Nu is daar op zichzelf niets tegen maar niemand wordt er wijzer van. De besproken boeken worden er niet doorzichtiger van en het begrip religie niet duidelijker. Maar daar gaat het Nauta dan ook niet om.

De tweede soort, die waarin ‘mysterieuze vreemdelingen’ zijn te vinden, heeft hij aangetroffen bij Nijhoff, Eliot, Dostojewski en Samuel Beckett. Hierbij wordt hetzelfde benaderingsprocédé toegepast. De vreemdeling uit Het Uur U, de psychiater uit The Cocktail Party, de idiote vorst van Dostojewski, de onzichtbare Godot uit het stuk van Beckett, allen zijn volgens Nauta religieuze figuren: ‘in hen manifesteert zich het Gans Andere van de religie’. Zij zijn heilsfiguren, aldus de schrijver, in tegenstelling tot b.v. Josef K. uit Kafka's Der Prozess en Meursault uit Camus' L'Etranger, die ook wel vreemdelingen zijn maar geen heilsfiguren; zij zijn niet meer dan slachtoffers van hun absurde toestand. Het doet er overigens weinig toe waar Nauta zijn romanfiguren bij indeelt, bij het absurde of bij de mysterieuze vreemdelingen want het gaat hem tenslotte om het ‘religieuze’ en dat is in beide gevallen voorhanden.

Het laatste deel van het boek gaat over de vervreemding die zich bij de lezer zou voordoen als hij boeken leest zoals door Nauta besproken. Het is het meest verwarde hoofdstuk geworden, waarin het toch al chaotische materiaal van de eerste delen nog eens overhoop wordt gehaald. Nu is de hier genoemde lezer wiens ‘esthetische ervaring’ wordt onderzocht niemand anders dan de

heer Nauta zelf. Zijn leessensaties worden hier zonder meer tot algemene geldigheid bevorderd. Zo zou ‘de lezer bij Camus eenzaam (worden) gemaakt door de mislukkende pogingen tot identificatie met de hoofdpersoon’. Bij Malraux zou de lezer worden ‘geïsoleerd door de confrontatie met de ontmenselijkende machten van de dood en het lijden’. De lezer zou hierdoor vervreemden van zijn dagelijkse oriëntatieschema's en ‘dank zij de vervreemding wordt de wereld van de mens labiel en dank zij deze labiliteit kan zich “zoiets als religie” voordoen’.

Het is allemaal wel mogelijk, ik heb er nooit iets van gemerkt. Ik heb de literatuur nooit beschouwd als een middel om tot religie te komen wat niet wil zeggen dat ik de aanwezigheid van ‘religieuze’ elementen in deze boeken zou willen ontkennen. Ik zie alleen niet in waarom ik voor ‘het religieuze’ meer respect zou moeten hebben dan voor andere emotionele toestanden.

Het respect van de schrijver voor religieuze verschijnselen heeft dit boek zowel naar de vorm als naar de inhoud bedorven. De behoefte om overal Geheimen te ‘benaderen’ en geheimen achter geheimen, doortrekt het boek als een dunne mist. Nauta heeft tenslotte niets willen ophelderen, hij heeft willen ‘heiligen’. Met een scherm van modieuze begrippen als ‘absurditeitsstructuur’ en ‘contingentie’ beveiligt hij zijn mysteries tegen brutale nieuwsgierigheid en wat de lezer tenslotte in handen houdt zijn een paar termen die heel sterk ‘omhoog’ wijzen.