Hollands Weekblad. Jaargang 3

[p. 7]

Die vreemde Veblen
J. Pen

Wie iets wil begrijpen van de amerikaanse maatschappijbeschouwing - en dus van de onze - kan niet om Veblen heen. Ik schrijf ‘de amerikaanse maatschappijbeschouwing’ voor wat in feite een complex van uiteenlopende en tegengestelde opvattingen is. Hoe uiteenlopend en hoe tegengesteld kan blijken uit Veblen's enorme invloed, terwijl zijn ideeën toch in volstrekte tegenspraak staan met het vooruitgangsoptimisme dat velen verslijten voor de gangbare sociaal-economische filosofie der Verenigde Staten. In feite is het amerikaanse geloof in eigen way of life helemaal niet zo rotsvast. In de jaren dertig onderging de amerikaanse intelligentsia een duidelijke marxistische invloed. In Yale en Harvard was Marx zoal niet de rigueur dan toch bon ton. Die invloed is nu veel kleiner. Maar Veblen's ideeën persisteren, en ze lijken in zekere zin op die van Marx. Marxisme en veblenisme zien de maatschappij als strijd tussen klassen en sympathiseren beide met de underdog (bij Marx de arbeider, bij Veblen de consumenten, de technici, de vrouwen). Beide voorspellen de crisis van het kapitalisme. Beide zijn gericht op ontmaskering, op ‘debunking’ van apologetische maatschappijbeschouwingen¹⁾; ze passen daarom bij de habitus der gesofisticeerden, maar het veblenisme is ongemerkt in veel wijder kring doorgedrongen. Vance Packard heeft er mede zijn populariteit aan te danken; het was Veblen die de geesten rijp gemaakt heeft voor begrippen als ‘waste makers’, ‘status seekers’ etc. Dat de veblenesque ideeën vooral onder studenten verbreid zijn wordt ook geconstateerd door Riesman in zijn boek: Thorstein Veblen, a critical interpretation dat onlangs in een paperback-editie opnieuw is uitgegeven (The Scribner Library, 1960. Eerste uitgave van 1953). Het voegde weer een nieuw deel toe aan de omvangrijke literatuur over deze controversiële schrijver.

De invloed van Thorstein Bunde Veblen is even vreemd als zijn theorieën en zijn persoon. Wat het laatste betreft: hij werd in 1857 geboren als zoon van een noorse immigrant. Intellectuele ambities deden hem vader's boerenwerk versmaden; maar tot zijn vijfendertigste kwam hij bijna nergens aan de slag. Zijn werk is dat van een buitenstaander, die de samenleving bevreemd waarneemt (zijn vader had ook geen neiging tot assimilatie; hij sprak geen engels). Hij zwierf van de ene universiteit naar de andere, tot men hem in Chicago tot ‘instructor’ benoemde. Ook daar werd hij telkens door ontslag bedreigd. Zijn colleges en voordrachten werden zo mompelend uitgesproken, dat de meeste studenten wegliepen. In weerwil van (of juist wegens?) zijn rare en norse uiterlijk - er is een portret dat hem toont met vadermoorders, sluik haar tot op de rug, snor en sik, mismaakte schouder, ongunstige blik - stond hij in hoge mate bloot aan de attenties van zijn meisjesstudenten, die hij zich graag liet aanleunen. Dat bezorgde hem voortdurend moeilijkheden. Hij was lastig en eenzaam, sprak en luisterde slecht en woonde het liefst in afgelegen hutten waar hij zijn vriendinnen ontving. Zijn eerste boek verscheen na zijn veertigste het bezorgde hem een vreemde roem en versterkte de gedachte dat hij een zonderling was. Het schijnt dat hij zich alleen tussen de IJslanders thuisvoelde; enkele jaren voor zijn dood vertaalde hij hun Laxdaela Saga (1925).

Zijn boeken zijn gebrekkig opgezet en geschreven in een onmogelijk jargon, even gezwollen als curieus. Vele van die lange zinnen blijken, terugvertaald in gewoon proza, nauwelijks inhoud te hebben. Over zijn stijl heerst veel meningsverschil; Riesman, zelf een liefhebber van moeilijke en buitenissige zinswendingen, ziet er satyre en ironie in, en ook wel een poging om de officiële economie van die dagen te bestrijden met een van haar eigen wapens: de geleerdheid. Mencken beschouwt Veblen's werk als puur gezwets, platitudes en kromme ideetjes vermomd in plechtstatige

1) Wat het Marxisme betreft geldt dit natuurlijk alleen buiten de communistische sfeer. In Rusland lijkt het Marxisme zicht te hebben ontwikkeld tot een veel grootscheepser camouflage dan waartoe de kapitalistische apologieën ooit in staat zijn geweest.

[p. 8]

en brallerige woorden.²⁾ Het kan ook zijn, dat Veblen, die op Kant is gepromoveerd, de vroege aanraking met diens stijl slecht heeft verwerkt. Zeker is, dat Kant's zin voor strenge opbouw bij Veblen ontbreekt. Riesman meent, dat Veblen zich nooit heeft kunnen realiseren dat zijn boeken ook zouden worden gelezen, evenmin als hij zich realiseerde dat zijn colleges werden aangehoord. Intussen is zijn eerste en tevens bekendste boek: The Theory of the Leisure Class (1899) in een pocket-editie verschenen (Mentor Books, The New American Library 1953). De geweldige oplaag wordt overal verkocht, tot op het Groningse station, en waarschijnlijk ook wel gelezen, al weet men dit nooit zeker.

Wat is nu de inhoud van Veblen's theorie? Teveel om kort op te noemen, maar hier zijn enkele hoofdgedachten. Zij zijn, behalve in The Theory of the Leisure Class, vooral te vinden in The Theory of Business Enterprise (1904).

Consumptie en productie zijn volgens Veblen door de economie te neutraal en te zoetsappig behandeld. Wat economen ‘behoeftebevrediging’ noemen, heeft de functie standverschillen te demonstreren, en vooral te laten zien dat iemand ‘vrijgesteld is van het industriële zwoegen’. Het kapitalisme drijft op de nietsontziende woestheid der ‘captains of industry’ (de term is van Carlyle, maar werd door Veblen verbreid); een dergelijke maatschappij beschouwt ‘force and fraud’ als tekenen van deugd, zoals dat onder het feodalisme het geval was met krijgszuchtigheid. De ondernemer is een saboteur, niet alleen van andermans produktie (spoorwegen vernielen, af en toe eens de brand in een oliebron) maar hij belemmert via financiële manipulatie en monopolistische aanbodsbeperking ook de goede gang van zaken in het eigen bedrijf.

Dat er toch nog iets terecht komt van de produktie is te danken aan het werk der technici, een nijvere en onzelfzuchtige klasse. Zij roepen, door hun ‘instinct of workmanship’ de technische vooruitgang in het leven, die een zegen had kunnen zijn, doch door het winststreven der ondernemers in een vloek verkeert. Want de technische vooruitgang verkleint de winst en brengt de financiële bovenbouw aan het wankelen. Deze bovenbouw van vermogensverhoudingen - een samenweefsel van zwendel en usurpatie - stort van tijd tot tijd in: zo ontstaan crisis en werkloosheid. De ‘vested interests’ willen dit afweren door de technische vooruitgang te remmen, maar dat lukt slecht. Zo raakt het kapitalisme in een permanente crisis. (Het lijkt een beetje op Marx, maar het crisismechaniek is toch weer anders). Een uitwijkmogelijkheid wordt gevormd door opzettelijke verspilling en door het monopolie. Zo houdt de ondernemer zich staande ten koste van het publiek (dus niet zozeer ten koste van de arbeider, zoals bij Marx).

Dat het bedrogen publiek deze samenzwering niet beter in de gaten heeft komt doordat het zich in de luren laat leggen door de heersende ideologie, die door de ondernemers in stand wordt gehouden. Zij kopen daartoe universiteiten, huren geleerde lakeien, en weten ons diets te maken dat de ondernemer de produktie, de vooruitgang en het algemeen belang dient.³⁾ (Een ironisch detail: Veblen's eerste baantje was aan de Universiteit van Chicago, gesticht en betaald door John D. Rockefeller). Zo wordt de maatschappij het slachtoffer van het kapitalistische systeem en de kapitalistische ideologie.

De zwakste groep draagt uiteraard de grootste last: de vrouw moet het hare bijdragen tot de status van de heersende klasse. Zij valt in dezelfde categorie als de renpaarden en de windhonden. Het corset zit ongemakkelijk en heeft geen ander doel dan duidelijk te maken dat de draagster vrijgesteld is van handenarbeid. Het typeert Veblen's denktrant dat hij de zoveel meer voor de hand liggende functie van wat wij

2) Dit is mijn weergave - Mencken is niet verantwoordelijk voor de woordkeus - van ‘The great Thinker’ in America, een opstel uit Prejudices, First Series (1919).

3) The Higher Learning in America, 1918.

[p. 9]

thans foundations noemen, niet heeft gezien. Zijn vriendinnen hadden hem terzake kunnen aufklären, maar hebben dat blijkbaar niet gedaan. Of misschien heeft hij niet geluisterd.

Er is veel geschreven over de overeenkomst tussen Veblen en andere dwarse denkers. De vergelijking met Marx ligt voor de hand. Economische handboeken plegen Veblen, zo zij hem al ter sprake brengen, een ‘institutionalist’ te noemen en hem in verband te brengen met de historische school in Duitsland (Knies, List, Schmoller). In feite zijn Veblen's theorieën minder historisch dan wel anthropologisch georiënteerd; hij ziet de maatschappij als een strijdtoneel, bemand door instinctgedreven acteurs. Vandaar het voortdurende teruggrijpen op andere, liefst woeste, maatschappijvormen, waaraan illustraties worden ontleend. Dit doet enigszins aan Freud denken, die zijn visie ook zozeer met anthropologisch materiaal steunde; maar Veblen's maatschappij wordt op gang gehouden door alles behalve de erotiek: vechtlust, ijdelheid, hebzucht en de positieve trits: ‘instinct of workmanship,’ ‘idle curiosity’, ‘parental bent’. Riesman wijst op de overeenkomst met Ford: de technocratie, de afkeer van financiers.

Als men nu mijn mening over deze veblenesque ideeën zou vragen zou ik antwoorden met de dooddoener: er zit iets in. Niet veel, want de crisistheorie is even weinig reëel als de verklaring van het corset. Niet veel? Maar dan toch ruimschoots genoeg om de zelfgenoegzame beoefenaar van de economie tot nadenken aan te zetten. Ook genoeg om nog steeds nieuwe theoriëen uit te lokken over klassen, verspilling, ‘the organization man’, de sociologie van de consumptie, het oligopolie, de economische macht - door Riesman, Burnham, C. Wright Mills, Whyte, Packard - theorieën die evenwichtiger zijn dan de veblenesque boutades en grote opgang maken. Genoeg om direct en indirect het amerikaanse denken op beslissende wijze te beinvloeden. Niet genoeg echter om op zichzelf een realistische maatschappijbeschouwing op te leveren. Veblen's visie is eenzijdig, monomaan, verbitterd en hier en daar apert onjuist. Maar als katalysator is zij onmisbaar. Zij is in veel sterkere mate verantwoordelijk voor het hedendaagse denken dan velen zich bewust zijn. Veblen verdient nog steeds bestudeerd te worden. Het valt zeer te betwijfelen of dat in Nederland wel gebeurt. De belangstellende leek - of hoe moet men zo iemand noemen? - kent als regel zijn naam niet eens.