Hollands Weekblad. Jaargang 2

[p. 10]

Ontmoeting in Bologna
B.V.A. Röling

Als men spreekt over ‘de politieke situatie’ kan men onderscheid maken tussen de internationale verhoudingen en de intern-nationale toestand. Maar er is een innige betrekking tussen binnen- en buitenlandse politiek. Op het ogenblik is in de buitenlandse verhoudingen voor ons de koude oorlog het meest acute probleem. Maar op de uitslag van die koude oorlog heeft de binnenlandse politiek een grote invloed. Als binnenlands een conservatieve, noem het kapitalistische of feodale, politiek wordt gevoerd, zullen de progressieve, sociaal-gerichte krachten des te meer de zuigkracht van de communistische ideologie ondergaan. Dat geldt zowel voor Europa als voor de Afro-Aziatische en Latijns-Amerikaanse wereld.

In Noord-Italië wordt dit gevaar als het ware aan den lijve gevoeld. Het communisme bloeit er. En het wordt levensgevaarlijk in de kaart gespeeld door wereldlijke en kerkelijke machten, die soms met blindheid geslagen schijnen. Geen wonder dan ook, dat een Italiaans tijdschrift, Il Mulino, het initiatief nam tot een ontmoeting van in politieke problemen geïnteresseerden, uit Amerika en uit Europa, om de westerse politiek critisch te bespreken. Zo ontstond de ‘Conferentie over de buitenlandse politiek van de Verenigde Staten en de verantwoordelijkheid van Europa’, gehouden te Bologna, van 22 tot 24 april. Daar kwamen samen politici, journalisten, geleerden uit vele landen van de Atlantische Gemeenschap. Uit Amerika noem ik Dean Acheson, Morgenthau, Schlesinger, Herman Kahn, uit Frankrijk Raymond Aron.

De besprekingen hadden plaats op de grondslag van een uitvoerige uiteenzetting van Prof. Hans J. Morgenthau over The New Atlantic Community, hoffelijk ingeleid door de voorzitter Dean Acheson. Sprekers kunnen hun gehoor in slaap wiegen, maar ze kunnen ook prikkelen en stimuleren. Het is zeker, zo sprak Acheson, ‘Dr. Morgenthau is not going to lull’. En het moet gezegd worden, dat deed hij niet.

Morgenthau noemde de NAVO ‘in a state of obvious crises’. De NAVO begon als een vanzelfsprekend-aanvaarde, gezamenlijke verdediging tegen militaire bedreiging. Maar de situatie veranderde. De zekerheid, die het Amerikaanse atoombom-monopolie gaf, maakte plaats voor de ‘balance of terror’, die nauwe verbinding met Amerika minder aantrekkelijk deed schijnen. Europa herstelde zich economisch, dank zij Amerikaanse hulp. Ook dit bevorderde losser relaties. De Soviet-politiek veranderde sinds de dood van Stalin, van keiharde, militaire, nationalistische politiek, tot een veel soepeler, alle middelen gebruikende, communistische politiek, met een ‘world-wide appetite’. Een emancipatie van de Afro-Aziatische wereld had plaats, waardoor de ontwikkelingslanden een grote rol gingen spelen op het wereldtoneel.

Amerika's antwoord op deze veranderingen was tijdens de Eisenhower-periode ontoereikend. Volgens Morgenthau was Eisenhower het slachtoffer geworden van het succes van de politiek van Truman. Truman's op Europa afgestemde politiek van ‘containment’ leidde tot Truman-doctrine, Marshall-hulp, NAVO. Eisenhower wilde deze politiek voortzetten, maar wat goed werkte voor Europa, was niet vanzelfsprekend geschikt voor de A.A.-wereld, en leidde tot een pactomanie, die meer kwaad deed dan goed. Als voorbeeld noemde Morgenthau de SEATO, het Zuid-Oost-Azië verdrag, waaraan Pakistan deelneemt. Maar de Amerikaanse bewapening van Pakistan leidde tot grotere - economisch ondraaglijke - bewapening van India, in verband met de Kashmir-kwestie. De V.S. voelen zich natuurlijk genoopt om India

[p. 11]

economisch te steunen. ‘So the U.S. is really engaged in an armaments race with itself.’

De NAVO staat voor vier problemen, volgens Morgenthau. De verhouding van Amerika en zijn Europese partners, van Atlantische Gemeenschap en Soviet-Rusland, van NAVO en de satelliet-staten, en van NAVO en de landen van Azië, Afrika en Latijns-Amerika.

Wat Europa betreft: Morgenthau noemde de militaire alliantie ontoereikend. Zij moet dieper gaan, en institutioneel tot uiting komen. Amerika maakte destijds ‘the honorable mistake’ niet dieper in te grijpen in de Europese nationale souvereiniteiten. Zo bleef de NAVO een internationale alliantie, terwijl ze had moeten uitgroeien tot een werkelijke gemeenschap. Dat euvel wordt temeer gevoeld, nu de militaire en economische afhankelijkheid-van-Amerika steeds vermindert.

Wat de Soviet-Unie betreft, legde M. er de nadruk op, dat zij erkenning van de naoorlogse grenzen vraagt. Weigering van die erkenning was het punt waarmede de koude oorlog aanving. Hier ligt ook de betekenis van de kwestie-Berlijn. Zolang de Westerse machten in Berlijn zijn is de Duitse verdeling slechts een voorlopige. Berlijn is het symbool van een verenigd Duitsland. Maar een Verenigd Duitsland is niet te verkrijgen zonder oorlog. Erkenning van de twee Duitslanden zou bijdragen tot de vrede.

Zo ook de erkenning van de Oder-Neisse linie. In Europa heeft slechts de Gaulle zich daarvoor uitgesproken. Volgens M. zou dergelijke erkenning niet alleen de vrede bevorderen, maar ook de vrijheid in Oost-Europa.

Wat de Afro-Aziatische en Latijns-Amerikaanse wereld betreft: het is volstrekt ontoereikend de ontwikkelingslanden te benaderen met slechts anti-communistische leuzen. Anti-communisme is slechts negatief, positieve politiek is geboden. Deze ‘nieuwe orde’ moet natuurlijk anti-koloniaal zijn. ‘Yet that new order must also be a political order which has room for all kinds and degrees of political non-commitment. The uncommitted nations may well incline toward one or the other side in their moral preferences, political sympathies, economic interests and even limited military support’. Daarbij moet de Atlantische gemeenschap deze landen de voordelen brengen van haar grotere politieke, economische en culturele ervaring.

Tot zover Morgenthau. Het is niet doenlijk een volledig overzicht te geven over hetgeen in het debat werd te berde gebracht. De kwestie Berlijn, de Oder-Neisselinie, Kongo, Algerije, Cuba, kwamen vanzelfsprekend telkens ter sprake. Ik noem enkele gedachten, zoals die in de discussie naar voren kwamen.

De Italiaan Spinelli onderstreepte de stelling van Morgenthau, dat de crisis van de NAVO samenhing met haar strikt militair karakter. Kern van de NAVO is de vrijheidsgedachte. Daarvoor was destijds nodig de militaire macht. Maar die militaire machts-gedachte ging overheersen, toen men allianties zocht (Spanje, Portugal), en daarbij regimes stabiliseerde, die met vrijheid niets meer te maken hadden. Ook in de democratische westerse landen ging Amerika steeds meer steunen op de conservatieve groepen. Zo werd de tegenstelling in de koude oorlog van ideologische tegenstelling steeds meer een zuivere machtstegenstelling. Vandaar de crisis, nu duidelijk werd, dat het probleem waarmede men te kampen heeft niet alleen een militair probleem is. De ideologische strijd met de Soviet Unie eist andere houding t.a.v. Oder-Neisse-linie, Oost-Duitsland, Formosa. De verhouding met de ontwikkelingslanden vraagt niet alleen de-kolonisatie, economische steun en erkenning van het recht op neutraliteit. Maar aandacht moet ook geschonken worden aan de betrekkingen van de vroegere ‘moederlanden’ met de economische machthebbers en de feodale heersers. Spinelli pleitte voor Europese federatie, in staat dergelijke progressieve politiek tegen nationale aspiraties in (Algerije, Kongo, Angola) te verwerkelijken.

Zou zoiets te bereiken zijn? Raymond Aron ontkende ten stelligste de mogelijkheid van een gezamenlijke Europese buitenlandse politiek op democratische basis. Zijn conclusie: de NAVO moet zich beperken tot

[p. 12]

wat gemeenschappelijk aan alle partners is, dat is de militaire verdediging.

Het is begrijpelijk, dat een ietwat rommelige gedachtenwisseling volgde op de veelomvattende uiteenzetting van Morgenthau, en de op één gedachte (die van de links-socialistische Europese federatie) gegronde kritiek van Spinelli. De Duitse kwestie leverde voorstanders en verwoede tegenstanders van de erkenning van twee Duitslanden en van de Oder-Neisse-linie. De Cubaanse kwestie werd zeer kritisch besproken. De Amerikaanse Cuba-politiek werd uitgelegd en verdedigd door Schlesinger, die de steun aan de invasie-troepen voorstelde als een erfenis van het Eisenhower-regime. Schlesinger zag de grote winst van het Kennedyregime in zijn jeugd, in het zijn van een nieuwe generatie. En dat was weinig overtuigend. Het is onmiskenbaar, dat jongheid vele privileges heeft, maar ze zijn niet zonder meer die van de waarheid en de wijsheid.

Hulp aan de ontwikkelingslanden kwam in vele toonaarden aan de orde. Het waren vooral enkele Engelse parlementsleden, behorend tot de conservatieve partij, die hier behartigenswaarde dingen opmerkten. Amerika heeft het maar steeds over dekolonisatie, maar die strijd is reeds gestreden. Het gaat er om toe te laten, dat de nieuwe staten werkelijk onafhankelijk kunnen zijn. Het is een voordeel als Afrika ‘uncommitted’ blijft, maar dat veronderstelt dat enkele staten naar het westen zullen neigen, andere meer naar het oosten. Men kritiseerde Amerika om het verlenen van ‘hulp-onderpolitieke-voorwaarden’, en om zijn neiging te dwingen tot keuze. Barcley herinnerde eraan, dat Herter destijds Nkroema een communist had genoemd.

Het was een vreemde ervaring Engelsen, die tot de conservatieve partij behoorden, standpunten te horen verdedigen, die men gemeenlijk niet als conservatief pleegt te kwalificeren. Het is echter niet zo vreemd als het lijkt. Het gaat op dit ogenblik vóór alles om werkelijkheidszin in een grondig veranderde wereld. En wellicht toont geen politieke partij groter werkelijkheidszin in internationale zaken, dan de Engelse conservatieve partij.

Ook de positie van de NAVO zelf kwam ter sprake. Prof. van Bilsen - bekend, en destijds in België verguisd, om zijn ‘Een dertigjarenplan voor de politieke ontvoogding van Belgisch Afrika’, geschreven in 1955, toen de Belgische droom nog niet was verstoord - stelde uitdrukkelijk de Atlantische Gemeenschap als postulaat. Men moet uitgaan van de wereldsituatie, en zich afvragen welk Atlantisch antwoord daarop past. Dergelijke visie, waarbij de wereld als uitgangspunt wordt genomen, leidt er toe het accent te verleggen van de koude oorlog naar de relaties met de Afro-Aziatische wereld. De houding van die wereld zou, en zal, anders zijn bij een meer constructieve houding van Europa. Zijn betoog ging in dezelfde richting als het Nederlandse, waarin werd gewezen op de taak van de Atlantische Gemeenschap mede te werken aan het ontstaan van een nieuw hoofdstuk volkenrecht, nodig geworden door de emancipatie van de Afro-Aziatische wereld. Wat het arbeidsrecht



en het recht van de sociale verzekering betekende voor de geëmancipeerde arbeidersklasse, zou dit nieuwe hoofdstuk volkenrecht moeten betekenen voor de geëmancipeerde ‘nieuwste wereld’.

In zijn uiteenzettingen had Morgenthau met geen woord gerept van ontwapening. Het was voor mij aanleiding te stellen, dat de NAVO, destijds terecht militaire kracht bundelend en versterkend, de eigen positie ondermijnde door niet met alle macht te streven naar vermindering van het gevaar ontstaan uit de bewapeningswedloop en de wapensituatie zelf. De Amerikaan Herman Kahn, bekend om zijn recent boek waarin hij poogt te tonen dat de Westerse cultuur een atoomoorlog zou kunnen overleven, ontkende dat er een ‘uncontrolled arms race’ zou bestaan. Het zou wel erger kunnen. Maar men moest toch wel rekening houden met de technische mogelijkheid van het absolute verdelgingsmiddel, de ‘doomsday-machine’.

Evenals Schlesinger, legde Morgenthau in zijn antwoord de nadruk op het grote verschil in de buitenlandse politiek van Eisenhower en die van Kennedy. Dit in tegenstelling tot de Duitse spreker, die Adenauer na zijn bezoek aan Kennedy had horen rapporteren ‘dat alles bij het oude was ge-

[p. 13]

bleven’. Morgenthau wees op de verandering in het sociale vlak. Daarmede samenhangend, verandering in de internationale hulp, waarbij de nadruk niet meer valt op het militaire, maar op ‘development’. Eveneens een fundamentele verandering op het punt van ontwapening: Eisenhower was steeds onzeker gebleven in deze kwestie (‘under Eisenhower America had not yet decided’), Kennedy had beslist gekozen voor wereldwijde, gecontroleerde, totale ontwapening.

De betekenis van het congres? Het is steeds moeilijk te zeggen wat het resultaat is van private en publieke gesprekken tussen representanten van de ‘oude’ en van de ‘nieuwe wereld’, waarbij het gaat om de positie-bepaling tegenover de ‘nieuwste wereld’ en - gezien de wapensituatie - om de plaats van militaire macht, ideologie en good-will.

President Kennedy heeft in zijn aanvaardingsrede in een enkele zin de kiem van de kwestie geformuleerd: ‘For man holds in his mortal hands the power to abolish all form of human poverty and all form of human life’. Maar wat is de weg? Welke zijn de obstakels? Wat zijn de mogelijkheden van de praktische politiek?

Het was opvallend, dat de zuivere ‘power politics’, het politiek ‘realisme’, dat tot niet veel meer dan tot beschouwingen over de macht aanleiding geeft, op duidelijke weerstand stuitte. Zeker, realiteits-politiek is de enige die waarde heeft. Maar tot de realiteit behoren ook de gedachten, de ideeën, de gevoelens, zelfs de gevoeligheden. Tot de realiteit behoort het recht, het respect, de saamhorigheid.

Het Italiaans initiatief, geboren in een stad die zo merkbaar de wervingskracht van het communisme beleeft, was duidelijk gegrond op de gedachte, dat slechts een door sociaal ethos gedragen politiek de uitdaging van het ogenblik kan beantwoorden. De ontmoeting in Bologna toonde duidelijk hoe in ieder land - dwars door politieke partijen heen - de groepen te vinden zijn, bewust van de taak van de tijd, bewust ook van de noodzaak van de tijd, bewust ook van de noodzaak van diep-ingrijpende, constructieve politiek. Duidelijk bleek het primaat van de buitenlandse politiek.

Dergelijke politiek heeft consequenties, die gemakkelijk nationale weerstanden wekken. Elk land heeft daarbij zijn nationaal gevoelige punten, die nationaal welhaast onoverkomelijk zijn. Zodat de gedachte kon groeien, dat wellicht slechts gemeenschappelijk bepaalde internationale politiek de nationale hindernissen zou kunnen nemen.