Hollands Weekblad. Jaargang 2

[p. 1]

Hollands weekblad tijdschrift voor litteratuur en politiek tweede jaargang · nummer 103 · 4 mei 1961

Handelde Israel juist?

De weerklank van de procesvoering tegen Eichmann is in de wereldopinie beperkt. De vrees van Adenauer, dat het proces een golf van anti-Duitse gezindheid zou veroorzaken is niet bewaarheid. In de reportages uit de rechtszaal overheerst relativering en afstompende opsomming van de grotendeels bekende weerzinwekkende feiten. Op zichzelf niet onverdienstelijke beschouwingen over de procesvoering als in Volkskrant en Telegraaf lijden aan een overmaat aan objectivering. De bij de Endlösung der Judenfrage nauw betrokken Nederlanders hebben de neiging het hoofd af te wenden van de beschrijvingen der gebeurtenissen; evenzo bestaat deze neiging bij de overgebleven Joden in de diaspora. Heeft Israel juist gehandeld? Heeft deze wijze van recht-doen zin of wordt straks slechts de Duitser Eichmann opgehangen, die als cynisch functionaris ambtenaar was in een systeem, waarvan de Duitsers te eeuwigen dage zullen zeggen, dat zij het niet hebben geweten noch gewild?

Het komt mij voor, dat een duidelijke

appreciatie van de handelwijze van Israel zin heeft. Ik vind niet alleen de handelwijze van Israel zowel als idee als in alle détails juist, maar sta verder op het standpunt, dat Israel zelfs met voorbijzien van incidentele Joodse belangen door dit gruwelijk proces de gehele mensheid een dienst heeft bewezen. Daarop wil ik nader ingaan, minder om enig misverstand terzake van Israel te bestrijden, dan wel omdat het een kritiek uur is in de mensheidsgeschiedenis. Zoals ik het zie, zijn de Joden bezig door dit proces reliëf te geven aan de religieuze legende van het ‘uitverkoren volk’, hetgeen zij in hun geschiedenis sinds de komst van het christendom nog niet zo nadrukkelijk en zo opofferingsgezind hebben gedaan.

Reeds enkele eeuwen voordat de Christusfiguur uit het Jodendom opstond, werden de Joden fel vervolgd in Klein-Azië, om hun ras, om hun theocratische maatschappelijke organisatie, om hun kunde, maar ook om hun - overigens onschuldige en wel begrij-

[p. 2]

pelijke - ‘Herrenvolkwahn’. Van dat incidenteel lijden wisten de Joden de oorzaken. Na de komst van het christendom maakte de vervolging een evolutie door. Aanvankelijk een vervolging vanwege religieus fanaticisme (‘Zijn bloed kome over ons en onze kinderen’, is er volgens de vulgaat op Golgotha geschreeuwd) werd het later een onderdrukking van een minderheid, vervolgens opnieuw een economische afweervervolging en ten slotte een speculatie op een sentiment na de romantiek. In Hitler kwamen alle elementen tezamen. Intussen had evenwel ook het Jodendom een ontwikkeling doorgemaakt. In veel opzichten was er een star vasthouden aan de religieuze traditie, maar er was evenzeer een grote mate van assimilatie. Bij assimilatie denkt men te veel aan ‘gemengde huwelijken’ en ‘afval’; er was een veel sterkere maatschappelijke assimilatie: ook kosher-etend en huwend-ineigen-kring konden de Joden zich in de westerse wereld invoegen. In Amsterdam waren zij daarin Centraal-Europa twee eeuwen voor. Toch ging het ook in het westen langzaam met de volledige of alleenmaatschappelijke assimilatie. Vandaar dat in 1933 slechts een klein deel - en dan vrijwel uitsluitend gecentraliseerd in Berlijn - voldoende inzicht had in de situatie en wat daar noodzakelijkerwijs uit moest voortvloeien. Dit inzicht was elders, zowel politiek en moreel, zeer beperkt.

Toen ging - nu ruim 25 jaar geleden - de Duitse bureaucratische machine aan het werk. Deze machine heeft de Europese Joden verpletterd, meedogenloos en volledig. Het is van belang dit bureaucratisch element in het oog te houden. Men heeft namelijk de neiging het mechanisch-bureaucratische te accepteren, zoals men het vanzelfsprekend vindt, dat elke machine zekere lasten impliceert (een auto moet om de zoveel kilometer worden doorgesmeerd). De bureaucratie stelt in een zich uitbreidende en dus complexer wordende samenleving een zekere ordening voor; omwille van de ordening accepteert men de bureaucratie. Wij zagen dit tijdens de bezetting in het accepteren van de Joodse Raad en van de Davidster. Wij zagen

het later in het accepteren van het boek van Hirschfeld over het ‘bovengronds verzet’ der door-werkende ambtenaren tegenover het veelal afwijzen onlangs van het standpunt van dr. Drees jr, dat er in 1940 langer gevochten had moeten worden, hoewel Drees min of meer intuïtief zag, wat zij die buiten schot wisten te blijven al in 1934 zagen, ook min of meer intuïtief.

Aanvankelijk stond deze machine echter verdekt opgesteld. Door onze allergrootste schuld, niet alléén door onze argeloosheid. Wij lazen Mein Kampf niet of nauwelijks, en wie het las nam het niet au sérieux. Er was b.v. in 1934 in Berlijn een kleine Joodse/ half-Joodse groep, die het wél zag. Er werden waarschuwingsbrieven geschreven. Jonge, sportieve Joodse en half-Joodse meisjes werden zaterdagsmiddags op de fiets 30 tot 40 km de Oderbruch in gestuurd om die brieven te posten; slechts een enkele ontvanger reageerde met actie, de meesten verwachtten niet, dat ‘het zo'n vaart zou lopen’. De vaart die het liep wordt nu in Jeruzalem nogmaals gedetailleerd uit de doeken gedaan en staat ook in een recent boek Der gelbe Stern door Gerhard Schoenberger (Nederlandse uitgave is dezer dagen bij De Bezige Bij verschenen).

In hoge mate door de politieke ontwikkeling werd de aandacht van de machine afgeleid. Wij groeven kanalen in de Peel na de voormobilisatie, maar onze militaire politie in Kerkrade stuurde onherroepelijk elke zonder papieren opgepakte, uit Duitsland gevluchte Jood in het grensgebied terug (de concentratiekampen vielen wel mee, zei een minister in de Kamer, eraan toevoegend, dat men onmogelijk alle Joden uit Duitsland een Nederlands visum kon geven). De politiek en de oorlogsdreiging brachten de Joden op de achtergrond, ook in Duitsland, waar men in een gesloten couvert bij het in ontvangst nemen van de eerste levensmiddelenkaarten in 1935 moest opgeven of men ‘Arisch’ was. Wat dit laatste betreft is het interessant achteraf te vermelden, welk een groot aantal half-Joden er toen rond voor uit kwam dat te zijn; zij hadden er vaak wel onderuit gekund, maar door hun grote aantal zijn maatregelen in definitieve zin tegen hen achterwege gebleven.

De oorlog en de bezetting bracht het verzet. Voordat het sterven der Joden begon, stierven anderen en zij zouden in groten getale blijven sterven. Het heeft zin bij de slachtoffers van het verzet stil te staan. Niet uit sentimentele overwegingen, maar in alle nuchterheid. Het verzet was een nobele zaak en het sterven ervoor was niet alleen karaktervol, doch tevens de waarborg van het

[p. 3]

voortbestaan van de beschaving. Deze martelaren wisten echter waarvoor zij stierven. Zij kenden bij al hun ellende de zin van hun lijden en dood. Zelfs in hun meest verlaten en somberste momenten moeten zij ergens het bewustzijn hebben gehad, dat het niet vergeefs geweest zou zijn. Zij wisten nog iets anders: zij leden en stierven in eenzaamheid. Ze ondergingen de vergroting van hun lijden door de zorg om hen die achterbleven, maar ze waren zich van het tot op zekere hoogte vrijwillige offer bewust; ze leden en stierven ergens voor. Zij brachten het offer van hun leven feitelijk al vóórdat ze doodgeslagen of geschoten werden; iets van het essentiële van het vrije mens-zijn konden zij meenemen in hun graf: de beslissing. Om het heel cru te zeggen: ze hadden desnoods verraad kunnen plegen. De Joden hadden geen keus. Een deel van hen - overwegend het centraal-Europese - wist nóg niet wat er aan de hand was, toen zij in treinen de kampen met de gaskamers binnenstoomden en kleren en gebitten moesten afgeven. Van het ‘verzet’ wist men, dat het als ‘misdaad’ gold, administratief overzichtelijk was men ‘fout’ vanwege deze of gene handeling of althans omdat men met opgeheven hoofd de machthebbers tartte. Het Jood-zijn was men zich vaak niet bewust, en zeker niet het misdadige ervan.

In deze dagen herdenkt Nederland met emotie en met appreciatie de mensen, die geleden hebben en gestorven zijn voor wat zij toen als ‘de goede zaak’ konden onderkennen. Het is een emotie van dankbaarheid. In deze zelfde dagen rolt in het verre Jeruzalem opnieuw de film van het volstrekt nutteloze lijden en sterven; daar is géén dankbaarheid, alleen maar verdriet en de meest-afschuwelijke herinnering, namelijk deze: waarom zij wèl en ik niet. Wie tegenwoordig Jood of Joods is, gaat door het leven met al die beelden voor zich. Wees gerust, ik teken ze niet, want ik weet hoe het iemand te moede is. Het is niet zo moeilijk om enkele kleine voorzieningen te doen en tot afscheid de hand op het hoofd van uw kinderen te leggen, wetend dat het de laatste keer is. Sterven is niet moeilijk, omdat het leven zo lastig is. Ik ga zelfs zover te zeggen, dat ge kunt aanzien hoe het leven van uw vierjarig kind eindigt aan de bajonet in zijn kleine hart; het is dan ‘uit’ voor hem. En men kan zich veel beter rot laten slaan als zijn vrouw eenmaal dóód is, dan wanneer zij nog in de wagon zit met 250 mensen in een ruimte voor ‘40 hommes’ zoals op de treinen stond, die men in Frankrijk gerequireerd had. In dit verdriet zelfs zijn veel dingen betrekkelijk.



Ik geef dat toe. Wat gij en ik echter niet kunnen verdragen is het collectieve lijden, het gezamenlijke sterven. En dat is nu precies wat de bureaucratie van Hitler en Eichmann de Joden heeft aangedaan. Mr. Abel Herzberg heeft daarvan in De Volkskrant geprobeerd iets onder woorden te brengen naar aanleiding van het Eichmannproces. Helemaal lukken doen die dingen nooit omdat degenen, die het geheel hebben beleefd het niet meer kunnen uitzeggen. Er is niettemin onder de huidige omstandigheden een zekere mate van uitzeggen nodig. De onnodige, onbeschrijfelijk onsympatieke daad van Life heeft het emotionele effect van het Eichmannproces door de memoirespublikatie aanzienlijk verminderd, hetgeen stellig de intentie was. Daarmede heeft aan de andere kant Life de weg gebaand voor een geheel andere appreciatie van het Eichmannproces. Als het straks is afgelopen, zullen ze hem - vrees ik - ophangen of op andere wijze doden. Hoe zijn geest en zijn ziel daarna zullen werken, vermag ik niet te voorzien, maar grote wreedheden zullen er nog volgen; men make zich daaromtrent geen illusies. Daar staat echter tegenover - en dat is de zin van mijn notities -: de werkzaamheid van de geest van het proces. Daar is het door de herinnering hernieuwde lijden der Joden, in Israel en in de diaspora. Daar is de versterking van het zelfverwijt en de onvrede der overlevenden, Joden en half-Joden. Daar is echter een morele impuls in deze westerse samenleving. Daarover het volgende:

In de geestelijke groei van de mensheid kan men bij nauwkeurige beschouwing telkens zien hoe er een impuls was en daarna een bepaalde ontwikkeling. Een zeer duidelijke

[p. 4]

impuls was die van Christus met de naastenliefde. Er is eerder de Luciferische impuls geweest, waaromtrent de bijbel symbolisch verhaalt in het drama van de ‘zondeval’. Reeds manifest maakt zich nu een nieuwe impuls van cijfermatig cynisme in de collectiviteitseconomie van het Oosten, waaraan zich ook het Westen niet kan onttrekken; sommigen noemen dit al met een naam en spreken van de Arimanimpuls. Ik ga daar niet op in op deze plaats, maar het boosaardig cynisme der ‘Endlösung der Jodenfrage’ wijst in die richting. Er zijn wellicht andere benaderingsmogelijkheden, waarom niet. Tegenover echter het evident cynisme, het liquideren, en het onbewogen kaartsysteem, heeft de staat Israel het oude mensenrecht en de emotie gesteld. Waar Israel dacht de cynische ‘public relations’ aan te wenden heeft het effect van het proces duidelijk verstek laten gaan. Niettemin heeft men velen



bereikt. Die velen hebben in elk geval toch wel gezien, dat moreel deze mens van de twintigste eeuw tot grote boosheid in staat is. De gevallenen van het Verzet hadden dat uit eigen inzicht of intuïtief begrepen. Zij waren betrekkelijk klein in aantal en de werking van hun geest wordt geremd door de al te licht bewonderde effecten van het Wirtschaftswunder. Hun gelederen zijn nu stellig versterkt. Het aldus vergroten van het morele verantwoordelijkheidsgevoel ten opzichte van goed en kwaad is de belangeloze bijdrage van het beproefde Israel in de mensheidontwikkeling. Ik meen, dat men zonder vooringenomen geloofsbinding of overtuiging dat algemeen zo zou kunnen zien. Daarom ben ik - hoe triest deze dagen ook zijn - van mening, dat Israel in zijn procesvoering niet alleen juist handelt, maar ook nobel. Er is hier geen sprake van oud-testamentarische wraak of oog-om-oog of tandom-tandprincipe.

Het proces heeft vooral de functie twee dingen tegenover elkaar te zetten. Daar staat aan de ene kant de volstrekt zielloze ontmenselijkte, perfecte organisatie, die uitmondde in de vernietiging van het leven, zelfs bij velen van de geest. Het in de geest geboren verzet reageerde daarop, overvallen als het was en ongeschoold, à l'improviste door het veroorzaken van chaos, feitelijk het enige overgebleven middel. Toen de toestand van volkomen chaos bereikt was, gaf Duitsland zich over, niet eerder. Onmiddellijk begon Duitsland aan een nieuwe organisatie. Hoewel het Morgenthauplan niet uitvoerbaar bleek, werden bureaucratie en technocratie niet de vrije hand gelaten, maar enigzins gekanaliseerd in economische richting. Met als gevolg de perfectie van Wirtschaftswunder en Volkswagen. Waardoor het vergeten van de vroegere organisatie gemakkelijk was. Het zetten van een dikke streep onder het verleden impliceerde echter ook, dat er geen duidelijke morele impuls in de zin van een groter menselijk verantwoordelijkheidsgevoel doorbrak.

Met dit proces biedt Israel de Duitsers en allen die in Duitse zin denken de mogelijkheid zich een morele verantwoordelijkheid bewust te worden. Het stilzwijgend accepteren van enig op zichzelf onaanzienlijk kwaad veroorzaakt het afglijden in kwaad en boosheid en weerzinwekkende onmenselijkheid, waarvan men zich zonder dit proces nauwelijks een voorstelling kon maken. Nu kan ieder voor zich de feiten overwegen en, het verschil tussen goed en kwaad ziend, ten minste bewust tegen het kwaad stelling nemen. De verzetsmensen hebben geleden en zijn gestorven opdat wij zouden leven. De Joden hebben geleden en zijn gestorven om over de weg van de ontroering onze meest menselijke eigenschap tot groter ontplooiing te brengen: die van de liefde tot elkaar. Het moge mystiek en theatraal aandoen dit zo neer te schrijven en wat onwezenlijk waar de mens zo vaak de mens een wolf is. Wij zijn echter in een kritiek stadium der mensheidgeschiedenis aangekomen, waarin het stoerdoen de betrekkingen tussen de volkeren dreigt te gaan beheersen. Dit Eichmannproces toont een facet van de consequenties van het stoer-doen en dat was een moedige daad van Israel. Het is prettiger in Düsseldorf op de Königsallee van achter de bloemenbakken naar de facetten van het Wirtschaftswunder te kijken dan zich in de Entlösungsproblematiek te verdiepen; dat is misschien menselijk, maar het is ook laf.

E. Damen