Hollands Weekblad. Jaargang 2

[p. 14]

[Vervolg Schrijven zonder ideeën: Mulisch]

romans, en laat hij zich er nogal neerbuigend over uit; betrekkingen tussen concrete mensen ontbreken dan ook volledig. Archibald Strohalm, bezwijkt aan een poging zijn leven te ‘maken’, maar niet in kontakten met anderen; sergeant Massuro verandert in een steen, de Dorpjeskijker zwerft eenzaam voorbij, de broers uit de Sprong der paarden zinken onder het water, en Tiennoppen is meer een registrator van zijn omgeving dan een mens die iets onderneemt in een continuiteit; Akelei is ook meer bezig met zijn ‘lot’ dan met het verloren meisje, en Corinth stoot zich alleen aan anderen ten bate van zichzelf. Psychologische romans zijn het dus niet, maar evenmin is er sprake van een allegorie of van een symbolische strekking, als we ‘Oneindelijke aankomst’ niet meetellen: een Kafka-pastiche, waarmee hij zocht naar een stijl om de realiteit op te lossen. Ook het eigenbelang, het al te gebondene aan eigen behoeften heeft Mulisch losgelaten: Strohalm was zo'n kroniek, en ook het beklemmende ‘Chantage op het leven’, geschreven in de tweede persoon (je bent...) kreeg nog op de laatste bladzijde die bekentenis mee. Daarna heeft ‘de Diamant’ nog wel ‘uitleg’ opgeroepen, maar dat is verloren moeite: in het voorwoord staat al dat er geen bedoelingen mee gemoeid zijn, en dat de verteller zichzelf niet meer ernstig neemt als verteller; overigens is het een losse flodder waarin de toch al gespannen beeldspraak van Mulisch overspannen wordt, soms wel eens amusant maar naar mijn smaak onvoldoende gevoed door de ironie.

Wanneer hij geen psychologische roman wil schrijven, geen allegorie en geen vertelling, wat blijft dan over? Bedoelingen? ‘Vraag de schrijver niet wat hij met zijn werk “bedoelt”: het is de lezer die antwoordt.’ En: ‘Wat was de “boodschap” van Tolstoi? Van Shakespeare? Joyce? Wij zijn jullie boodschappenjongens niet!’ En hoewel hij in zijn werk hemel en aarde volstouwt met symbolen die psychologisch en wie weet psychiatrisch van belang zijn, is het zeer duidelijk niet zijn opzet om daardoor iets te ‘verklaren’: bij de Objekten die hij vernietigt behoort ook de psychologische pretentie van het begrip, van de diepte en ruimer, van het verklarende denken. (Dat hij intussen zo'n overvloedig gebruik maakt van symbolen, aanhalingen uit vreemde culturen en uit het verleden, is daarom soms een irritante koketterie.) Van Strohalm tot Het Stenen Bruidsbed keert hij zich tegen het denken, soms in een taal die naast die van Lou de palingboer ligt, om ruimte te vinden voor zijn vitaliteit: die van de ongeordende, chaotische mens in een wereld waar alles mogelijk is en alles gegebeurt, waar de mens niet beperkt is door ons begrip van de mens.

Hij verstaat, en dat is voor mij zijn grote verdienste, de kunst problemen problematisch te maken, en een aanvankelijke verwondering te herstellen zonder tot een kunstmatige argeloosheid te vervallen. Wanneer hij mediteert over zijn ‘post-logische’ beginsel is dat wellicht geen openbaring en al snel inkonsekwent, maar wanneer hij ermee werkt herstelt hij de openheid van de ervaring, het nieuwe van iedere dag als voor een kind. Toch komt hij er niet toe zijn heil te zoeken in een jacht vol heimwee naar de verloren kindertijd; het blijft aktueel, en zonder vervalsing van het verleden: het blijft een feitelijke aanraking.

Dit schrijven-puur, zonder over ideeën, psychologie, symbolen of gedachten uit te weiden is te vergelijken met schilderen. (Ik wil niet voortdurend citeren, maar wie het met hem eens is kan het bijna allemaal in dit boekje vinden: ‘Ik verander in een groot oog’). Mulisch geeft een direkte visie op de werkelijkheid zonder uitleg, zonder interpretatie. Dat is als stelling natuurlijk onmogelijk, maar men kan wel degelijk proberen ermee te werken; en achter de gordijnen van filosofie, zin en betekenis ligt voor Mulisch dan die bevrijde wereld. Zodra hij daaraan uitleg wil geven, gaat het mis: de al te nadrukkelijke rol van het wanhopig schateren, waarop Strohalm al wedde en dat als een tic nog te vinden is bij Corinth, bederft iets juist door zijn betekenis.

Dromen van vitaliteit in een bevrijde, eigen wereld - maar de onopgeloste vraag blijft van welke vitaliteit Mulisch droomt. Zijn schildering van de wereld waar alles mogelijk is en alles gebeurt, is namelijk aan verregaande abstraktie onderhevig, of on-

[p. 15]

derhevig geweest. Na ‘Het Zwarte Licht’, een boek vol ontroering dat nog het meest aan een psychologisch onderwerp deed denken, verschenen de Tiennoppen-verhalen (Het Mirakel), voor mij een hoogtepunt van verhaalkunst, en te weinig gewaardeerd. De heer Tiennoppen staat steeds vrij passief tegenover zijn losgebroken omgeving, noteert alles als een mogelijkheid (hij houdt opeens een neus in de hand) en verslaat zijn verwondering pas op het laatst door in te grijpen; de afstand tussen de mens en zijn omgeving is hier vergroot zonder de heer Tiennoppen te veranderen vóórdat er iets gebeurd is. Verhalen als Broeder Kanker, Hogerhand, Mirakel, behoren tot de korte verhalen die ik het liefst lees, en overlees. Het is waar dat hij hierin niet zo zelfbewust schrijft als in de later gepubliceerde verhalen van De Versierde Mens, maar die mens is veel abstrakter. Daar is niet meer de verwondering om het feit dat alles gebeurt, de menselijke verbazing èn de vitale ervaring zijn verdwenen en hij wordt van buiten bekeken; geabstraheerd in willekeur. Toch weet Mulisch door zijn vertellersgaven - die hij afgezworen had - die willekeur wel dwingend te maken in ‘Wat gebeurde er met sergeant Massuro?’, maar veel liever is mij ‘Quauquautinchan in den vreemde’, waar pas gaandeweg iets onmogelijks dwingend wordt, en dus minder geabstraheerd is. Het eindigt zeer koud ‘in den vreemde’: tussen de letter- en cijfertekens die we voor hemellichamen gebruiken. Geroemde verhalen als ‘De sprong der paarden’ en ‘Een stad in de zon’ zijn mij echter te ver verwijderd



van de ervaringen die ik althans overzien kan, terwijl ‘De terugkomst’ heel suggestief is maar bedorven wordt door het profetische slot; één alinea die de excessen van zijn woordkunst laat zien - of hij al Tachtig was. ‘Er is alleen maar oppervlakte’, zegt Mulisch terecht, maar in deze verhalen irriteert juist soms de diepzinnigheid; het vitaal kontakt is verdwenen.

Bij al deze mythologieën moet men niet te ver zoeken in de richting van modewoorden als absurditeit; in dit verband is namelijk ook zijn vrolijkheid van belang. Al is zijn opzet nog zo somber, plotseling ontschiet hem een regel die door de tekst buitelt en waarmee hij zich buiten het verhaal plaatst; wanneer hij blijkt geen leraar te zijn maar een schrijver: op een afstand. En soms te veel een schrijver.

Over deze stoeiende mythomaan met zijn fanfares voor zichzelf, zijn besef van de ontoereikendheid van alle denksystematiek, zijn animistische beeldspraak en zijn onstuimige verteltrant is veel kritiek losgebarsten onder hen die niet verleid wilden worden, en men kan ook wel zeggen dat hij balanceert als een dubbeltje op zijn kant. Wat ontbreekt is b.v. goed te zien aan Het stenen bruidsbed: hier probeert hij voor het eerst een ‘vertikaal’ probleem, (de ontzieldheid door iets wat te groot is voor schuldgevoel) o.a. door een ‘horizontale’ relatie tussen mensen op te lossen - maar juist de duur, het slepende, de langzame ontwikkeling die voor de psychologie noodzaak is, ontbreekt bij hem, en dat maakt de verhouding tussen zijn personen (voor het

[p. 16]

eerst hier getoond, zij het als een kortstondige) te iel. Corinth heeft ook geen gezicht, alleen ‘een krankzinnig apensmoel’. Bij Mulisch is de uitkomst steeds extatisch, een doorbreken van het horizontale leven in een situatie die aan waanzin grenst; in het laatste boek wreekt zich dat dan ook doordat de ontzieldheid van Corinth volgens Mulisch wel wordt opgeschreven, maar in dit kader te onduidelijk. Over dit benauwende boek is overigens veel goeds te zeggen (de homerische zangen b.v. die steeds dichterbij de ongeartikuleerde schrik oproepen), maar als hij hierin gaat theoretiseren over de anti-historie (tot 2 × toe), maakt hij zich schuldig aan ‘uitleg’, en aan een zeer aanvechtbare. Ook de gedachte streeft naar een vorm, en ook voor Mulisch is dat onvermijdelijk. In Tanchelijn wreekt zich dat eveneens: het alternatief dat de spanning moet oproepen is niet voldoende verduidelijkt, de achtergrond van de ideeën is te rommelig, en de extatische ontwikkeling is daardoor gratuite. Hoe begrijpelijk het ook is dat Mulisch zich tot toneel voelt aangetrokken - juist daar ‘gebeurt’ iets - het lijkt mij dat dit bezwaar èn het gebrek aan psychologische continuïteit hem daar dwarszitten; evenals trouwens zijn deugd, de lyrische verwondering om de chaos, zich slecht met de beperktheid van het toneel rijmt.

Een ander, en het meest genoemde, bezwaar tegen Mulisch is het gebrek aan kontrole over zijn schrijven; het gevaar dat hij op hol slaat en zuiver verbaal wordt, zoals ook te lezen valt in een passage in Het stenen bruidsbed waar Corinth, wezenloos, naar Dresden vliegt. Wezenloos, want zijn ziel ‘komt te paard’. Deze beeldspraak werkt hij een hele bladzijde uit: een zuiver verbaal kunststukje.

Maar wie kan bogen op zulke schaduwzijden van zijn deugden? Een dubbeltje op zijn kant: zelf houdt hij waarschijnlijk zijn hart vast om te vallen naar het belerende en stichtende, naar de taal van de catalogus waar hij zijn autonome gebrek aan begrip zou verliezen; anderen kijken toe of hij niet uitglijdt naar de humbug van het magische, het kreatieve en de archetypen, in de verhevenheid van de herboren heksenmeester. Dat wij niet anders zijn dan een variant van de papoea's betekent niet dat wij moeten proberen ook net zo en net zoveel te willen begrijpen. Maar tot nu toe behoedt zijn onstuimigheid hem daarvoor, en blijft hij voor mij de verrassendste schrijver in ons land na de oorlog, die een vitale verbazing voelbaar maakt, ook aan dagelijkse dingen. Om met een citaat te eindigen: het beste is, het raadsel te vergroten.