Hollands Weekblad. Jaargang 2

[p. 15]

Journaal
J.J. Peersboom

In een opwelling van ergernis tegen mijn eigen egalitarische gezindheid, lijkt het mij dat zij voornamelijk de luiheid gediend heeft. Al die willigheid om gewoon te doen en geen kapsones te hebben, maakt tenslotte dat mijn gedachten geen enkele weg meer willen inslaan waar zij niet het gezellige gezelschap van de hele mensheid hebben. Of niet eens: de hele mensheid, dat zou nog iets zijn, maar het is in de praktijk niet meer dan een eigen groep van min of meer gelijkgezinden. Of toch ook geen gelijkgezinden: een onderzoek van het gezelschap dat men toelaat bij zijn gedachten en waarvan men rekening houdt met de tegenwerpingen, zou een onsamenhangende groep aan het licht brengen, voor een groot deel bestaande zelfs niet uit tegenstanders, maar uit onverschilligen. In ieder geval, er bestaat zo'n gezelschap, onmisbaar als klankbord (als er geen vergelijking is met wat andere mensen beweren, is iedere willekeurige gedachte even goed als een andere), en de egalitarische gezindheid is het middel om het zo groot en gemêleerd te maken, en bovendien zo'n hoog moreel aanzien te verlenen, dat men voortdurend aan een stemming van algemene schappelijkheid gehouden blijft.

Intussen is het juist in de dunne lucht waar de algemene schappelijkheid niet terecht kan, dat de ontdekkingen gedaan moeten worden. Zolang men zich blijft bekommeren om instemming en onenigheid met zijn gezelschap, dringt men daar niet in door. De kans op ontdekkingen in de praktijk van argumenten en tegen-argumenten is gering; de kunst is om andere gezichtshoeken te benutten, en andere betrekkingen tussen de dingen te vinden dan die van de discussie in het gezelschap. Het gevaar is alleen dat als wij de kunst met volledige overgave beoefenen, wij elkaar binnenkort zullen aantreffen bij de Soefi's of de paragnosten of de morele herbewapenaars. - Wie zegt dat dat het gevaar is? - Dat zegt het gezelschap; tegen alles wat het niet kent is het zo wantrouwig als de boer, en het staat altijd klaar om te verzekeren dat experimenten tot niets dan banaliteit en ijlhoofdigheid kunnen leiden. Zo hebben wij, in de protestantse traditie, ieder onze eigen hoogst persoonlijke inquisitie. Wanneer het om de verwerving van een grotere vrijheid gaat, dan is die de eerste onderdrukker, en als ware morele vijand is hij van alle gemakken voorzien. Het is rustig en voordelig om hem te respecteren, en op den duur went iedereen aan hem, al krijgt men er misschien een beetje een dikke tong en een muffe adem van.

W., die als emigrant uit midden-Europa meer dan tien jaar alleen geweest is in Engeland voordat hij kort geleden met een Engels meisje trouwde: ‘Die echtelijke twisten, daar ben ik niet tegen. Soms is alles weken lang koek en ei, en dan hebben wij een uitbarsting, en ik merk dat wij al die tijd langs elkaar heen geleefd hebben; de ruzies zijn dan misschien vervelend op zichzelf, maar je hebt tenminste contact’. Het gewone gedrag van W., dat zijn bekenden van hem kennen, wekt niet de gedachte aan uitbarstingen van woede; het blijft er zelfs zo ver van, dat ik juist daarom had moeten bedenken dat hij er waarschijnlijk toch de brandstof voor beschikbaar had. In zijn dagelijkse doen laat hij overal een beheerste intelligentie op los, die soms veel en soms weinig uit de onderwerpen tevoorschijn haalt, maar in geen geval ooit met de wellevendheid breekt. Wat men tegen zijn gedachten probeert in te brengen of erop aan te vullen, wordt gelijkmoedig aanvaard en als uitgangspunt voor het vervolg van de conversatie gebruikt. Nooit zal hij zeggen dat hij het ergens bepaald mee oneens is, misschien omdat dat inderdaad niet voorkomt bij onze gesprekken; maar evenmin verwerpt hij ooit een bijdrage omdat het gesprek er in andere richting door wordt

[p. 16]

getrokken dan hij bedoelde, en dat moet zeker voorkomen. Of niet? Wie op zijn dertigste jaar in een vreemde maatschappij geplant wordt, merkt dat zijn hele gewone repertoire van gemoedsuitingen verkeerd klinkt, als hij tenminste geen aanleg heeft voor de rol van robuste zonderling. Vooral in Engeland moet dat zo zijn, tenminste in Londen, waar de ongedwongen gemoedsuiting bijna altijd verloren gaat in manieren van doen; en vooral voor W., met de akute gevoeligheid voor persoonlijke relaties waar hij blijkt van geeft in zijn gelijkmoedige conversatietoon. Het ligt dan voor de hand dat hij noodgedwongen zijn gemoedsuitingen en bloc heeft afgedankt, en op zijn leeftijd konden er al geen nieuwe meer aangroeien. Wat gebeurt er met het gemoed van iemand die er geen uitdrukking meer aan kan geven? Zie boven - overigens geeft deze ontwikkeling bij de ontwortelde niet meer dan een verduidelijkt beeld van het leven van vele onzekeren, zelfs al wonen zij tot de dood in hun geboortehuis.

Mijn financiële adviseur, die ik bij gebrek aan interessante zaken anderhalf jaar niet gesproken had, leek nog duidelijker dan vroeger te zijn samengesteld uit onafhankelijke fragmenten van een persoonlijkheid. Hij kwam twee minuten te laat voor onze afspraak zijn kantoor binnen als heer van de City met zwarte hoed, en excuseerde zich in voorbeeldig zelfbewuste stijl voor zijn vertraging. Als inleiding op ons gesprek vroeg ik hem naar zijn gezondheid, en dadelijk was hij een ander, nu dan ook zonder hoed. Met een aarzelende glimlach verzocht hij mijn toestemming om er eens breed over uit te pakken; volgde een verhaal over een operatie die hij gehad had, compleet met voorgeschiedenis en beschrijving van het verloop van de genezing, en als speciale merkwaardigheid iets over precies dezelfde operatie die zijn zoon en de dochter van zijn broer hadden gehad, met hem meegerekend binnen de zes maanden! Toen wij over mijn zaken begonnen, veranderde hij in een deskundige, van het belangstellende meer dan van het gewichtige type, maar meester van de situatie, met een makkelijke vriendelijkheid die ik mij ongeveer van hem herinnerde en voorgesteld had te zien. Het leek mij dat ik al teveel tijd nodig had, maar na de afhandeling van de zaken stond hij klaar voor een nieuwe gedaanteverwisseling. Nu demonstreerde hij, staande met zijn handen in zijn zakken en glinsterend van animo, zijn deskundigheid in boeken; hij begon over eerste en bijzondere uitgaven, maar ging verder over de inhoud ervan, en met onbetwistbaar gemotiveerde voorkeuren die hij van geen enkele autoriteit kon hebben afgekeken. Ik zou stil en geimponeerd zijn weggegaan, wanneer hij niet op het laatst nog een nieuwe wending gemaakt had: daar vertoonde hij, met een ware uitvindersglimlach, een kartonnen houder die hij ontworpen heeft voor paperback-uitgaven, in vijf verschillende maten waar alle courante modellen in geborgen kunnen worden; hij had er een monster van aan de directie van de Penguins gezonden, die er tot zijn verwondering koel op geantwoord had.

Hierbij te bedenken - tenminste, dat houd ik mijzelf voor - dat die compositie in vlees en bloed het toonbeeld van de mens is, veel meer dan de man uit één stuk.

Wie het verhaal onder de titel Nachtvlucht, in dit blad twee nummers geleden, met meer dan gemiddelde aandacht heeft gelezen, zou opgemerkt kunnen hebben dat de persoon Willem tegen het eind met geposeerde aandacht plukken van het haar van andermans vrouw omhoog trekt, namelijk van Tineke, en dat er niets vermeld wordt van een licht opzien dat hij daarmee logischerwijs bij de andere aanwezigen had moeten wekken. De oplossing is, Willem trok niet aan het haar van Tineke, maar aan dat van zijn eigen vrouw, bekend als Jet. Tinke was er niet eens bij. De vergissing is van mijzelf, helaas, niet van iemand die de tekst verminkt heeft; ontstaan misschien doordat ik mij makkelijker kan voorstellen dat iemand aan het haar van een Tineke trekt dan aan dat van een Jet. De enige Jet die ik ooit gekend heb was het oudere zusje van een schoolvriendje, een meisje met voornaam gekapt lichtblond haar, dat ons meer aan gezag dan aan spel deed denken. Zij heeft gediend om iets als een silhouet aan te geven voor de Jet van Willem, en het zou geen wonder zijn als de associatie zich gewroken heeft op het ogenblik dat het tot vertrouwelijkheden kwam.