Hollands Weekblad. Jaargang 2

[p. 6]

Verzuurde Oostenrijkerij
J. Pen

Een halve eeuw geleden was Wenen een der brandpunten van de wetenschappelijke en culturele wereld. Die tijd is voorbij; de grote sociologen, economen, filosofen en psychologen zijn uitgezwermd, verbannen, gevlucht, overleden. Er zijn wel enkele beroemde mensen overgebleven - zoals Verdrosz, volkenrecht - maar de bewonderenswaardige oostenrijkse geest zou, indien ergens, in de diaspora moeten bloeien. Het geval wil nu echter dat de diaspora dit keer voor de sociale wetenschappen geen bijzonder vruchtbare omgeving schijnt op te leveren. Wat men de Oostenrijkse School noemde - aangevangen in 1870, vijftig jaar lang gebloeid - kent zeker late uitlopers; geleerden van de oude stempel, stellig produktief in die zin dat zij doorwrochte en geacheveerde werken het licht doen zien - maar zuur. En dat is niet onbelangrijk, want hun boeken worden gelezen. Zodoende raakt de Oostenrijkse School in een sfeer van rancune. Zuurheid en rancune vormen echter juist het tegendeel van de oorspronkelijke gedachtenwereld van een Menger en een Von Wieser. Zij hadden de nieuwe waardeleer ontdekt; de consument zou, behoedzaam kiezend, zijn behoeftebevrediging zo goed mogelijk inrichten door geraffineerde verschuivingen binnen zijn verbruikspakket aan te brengen, net zo lang tot de subjektieve waarde in alle goederencategorieën dezelfde zou zijn. En bovenal: deze keuze zou zich voortplanten door de gehele maatschappij totdat overal in de produktie optima zouden worden bereikt. De oude gedachte van de economische harmonie (Adam Smith, Bastiat) kreeg een nieuwe inhoud. Vooral door Von Wieser is een dergelijke maatschappij-in-evenwicht mooi beschreven (Theorie der gesellschaftlichen Wirtschaft, 1914).

Het spreekt vanzelf, dat de ontdekkers van deze harmonieuze wereld op hun hoede moesten zijn voor belagers en storende krachten. Omstreeks 1900 meende Wicksell, dat de bankiers als zodanig moesten worden aangemerkt; zij hadden het in hun macht, het systeem te ontwrichten door een al te uitbundige credietcreatie. Zijn volgeling F. von Hayek construeerde daaruit een megalomane theorie, die de crisis toeschreef aan het werk van deze credietscheppers. Daarmee geraakte de juiste kijk op het crisisverschijnsel voor geruime tijd geblokkeerd. Het ontzenuwen van deze theorie was helemaal niet zo eenvoudig; zij werkt in sommige breinen nog na. Maar de meeste economen hebben deze crisistheorie verlaten of zodanig vernauwd, dat zij het denken niet meer belemmert.

De preoccupatie der oostenrijkers-in-verstrooiing met de storende krachten is echter gebleven. Nu Hayek uit Wenen naar het westen is getrokken - de schuld van Hitler - is zijn pessimisme allengs minder monetair geworden. Het zijn thans niet zozeer de bankiers als de intellectuelen die de maatschappij verzieken. Zij koesteren immers - dat is bekend - een afkeer van het kapitalisme, en ondergraven het systeem. De politieke leiders, voor zover nog voorstanders van een vrije maatschappij, krijgen al hun voorlichting van hele en halve socialisten. De intellectuele klasse (dat is de term die Hayek bij voorkeur gebruikt) heeft de publiciteit in handen, en alle internationale contacten. Iedere organisatie is van stond af aan doortrokken met een collectivistische geest. In het gehele patroon der krachten, die ons de weg naar de slavernij opdrijven, vormt de ‘intellectuele klasse’ het beslissende element.¹⁾

Dat zijn zure ideeën voor iemand, die zelf stamt uit een intellectuele traditie en wiens vrienden en kennissen behoren tot de klasse, die zoveel ongerechtigheden voortbrengt. De vraag zou kunnen rijzen, waarom dan die intellectuelen zozeer besmet zijn met collectivistische en anti-kapitalistische neigingen. Op die vraag wordt een antwoord gegeven door L. von Mises, evenals Hayek een late volgeling van de Oostenrijkse School. Van stond af aan was hij een man van de antithese. Hij heeft omstreeks 1920 naam gekregen door zijn streng deductieve bewijs, dat in een maatschappij met genationaliseerde produktiemiddelen geen economische calculatie mogelijk is, waardoor de produktie in een wilde chaos zal ontaarden. Dat heeft bijgedragen tot het behaaglijke gevoel, dat de sovjets economisch niet ernstig genomen behoefden te worden. Daarna

1) Deze gedachten zijn vooral uiteengezet in het opstel ‘The Intellectuals and Socialism’, University of Chicago Law Review, 1949.

[p. 7]

hebben we ons beholpen met de gedachte, dat hun massaproduktie misschien wel omvangrijk maar kwalitatief inferieur zou zijn; ook dat bleek van twijfelachtig realisme). Von Mises bleef geïnspireerd door de negatieve kanten van het oostenrijkse systeem: hij wilde aantonen wat niet kon en hoe het niet moest.¹⁾ Toen de economische stellingen in dit opzicht te geborneerd bleken - economisch kan er vaak méér dan men denkt! - is hij de probleemstelling gaan verruimen. Evenals Von Hayek is Von Mises zich gaan bezighouden met de sociologie en de politicologie; de ongemakken en de dreigingen en de naderende ondergang komen vanuit een gebied waar veel, zo niet alles, vaag is en aan de speculatie ruime mogelijkheden worden geboden.

Zo heeft Von Mises dan ook ontdekt, waarom de intellectuelen (de amerikaanse, meer speciaal, al valt niet in te zien waarom zijn deducties zich naar tijd en plaats zouden laten beperken) behept zijn met een ‘anti-capitalistic bias’. Dat komt door de rancune, die een natuurlijk uitvloeisel is van de vrije maatschappij. Want daar berust ‘everybody's station in life upon his own doing’²⁾. In feodale tijden was het gemakkelijk berusten; tevredenheid was de troost voor de man die het overigens slecht had, want hij kon het niet helpen. Wien het nu economisch slecht gaat, heeft dat alleen te wijten aan zijn geringe produktiviteit en deze is weer toe te schrijven aan zijn geringe capaciteiten. Hij wéét, dat eigen tekortkoming ten grondslag ligt aan het lage inkomen; zijn vrouw weet het ook. De buren ook. ‘He reads in the eyes of his wife and his children the silent reproach: why have you not been smarter?’³⁾ Geen wonder, dat de gefrustreerde ambitie uitwegen zoekt. Dromen van een betere wereld helpt al iets. Haat tegen de vrije maatschappij idem. Behoort onze gefrustreerde tot de ‘klasse der intellectuelen’ dan zal hij haat en dromen omzetten in een politieke theorie: het socialisme. Deze politieke stroming is dus onverbrekelijk verbonden aan de vrije maatschappij, die voortdurend door haar eigen afbraakproduct - in casu het ressentiment der intellectuelen - wordt bedreigd.

Mij dunkt, dat het rancune-karakter van de laat-oostenrijkse ideeën nergens beter blijkt dan uit deze rancune-theorie van het socialisme. Men hoeft volstrekt niet te ontkennen, dat er misschien ergens enige juistheid zou kunnen steken in het aperçu, dat tekorten in de inkomensverhoudingen soms worden gevoeld als tekortkomingen in eigen prestatie, en dat zulks weinig verheugende gevolgen kan hebben voor de politieke opvattingen van de getroffenen. Helaas bestaan er ook huisvrouwen, in wier oogopslag iets valt te lezen van: waarom Piet wel en jij niet. Maar wie hieruit een algemene theorie van de anti-kapitalistische mentaliteit opbouwt geeft blijk van een gering begrip omtrent (a) inkomensverhoudingen (b) menselijke reacties op inkomensverhoudingen (c) de psychologische gronden van sociale bewegingen (d) de geschiedenis van het socialisme. Het aantal scheve voorstellingen van zaken en denkfouten in de gehele redenering wordt slechts ten dele aan het oog onttrokken door de inderdaad vakkundige wijze waarop een Von Mises (en het zelfde geldt mut. mut. voor een Röpke en een Hayek) schrijft, dat wil zeggen woorden aaneenrijgt in de geleerde traditie van een oude wetenschap. Wetenschap wordt tot versluiering.

Het heeft weinig zin, hier sekuur te gaan uitleggen op welke punten Von Mises uit de rails loopt. Een enkele evidente fout: het uitgangspunt, dat inkomens steeds en overal de produktieve bijdragen weerspiegelen is zozeer in strijd met de feiten, dat alleen de dogmatische verblinding van de grensproduktiviteitstheorie iemand kan beletten het te zien. Ook hier is de oostenrijkerij verzuurd: de grensproduktiviteitstheorie (loon wordt bepaald door produktieve bijdrage) was omstreeks 1900 een bruikbare hypothese, die het inzicht in de inkomensvorming vergrootte; tot dogma verstard gaat deze gedachte het inzicht blokkeren. Een tweede punt: wie een bescheiden inkomen heeft doch inziet dat andermans royalere omstandigheden goeddeels zijn toe te schrijven aan meer geluk (te rechter tijd een frietenkraam opgezet) behoeft daar niet per sé het ‘kapitalisme’ om te verwerpen; hij kan ook concluderen, dat het leven nu eenmaal zo pleegt uit te vallen, onder stelsel zus of stelsel zo. Speciaal bij intellectuelen (wat dat ook mogen zijn) zou men misschien iets van een dergelijke reactie mogen verwachten. In de straffe deducties van Von Mises is voor een dergelijke tolerantie geen plaats. En een derde punt: vele intellectuelen die iets in het socialisme zien doen dat niet zozeer omdat ze menen dat het hun eigen materiële zorgen zal verhelpen maar omdat ze geloven dat dat stelsel het lot van de arbeiders afdoende zal

1) Nog een voorbeeld: de vakvereniging mag de lonen niet opdrijven; daar komt een depressie van. Aldus in Die Ursachen der Weltwirtschaftskrise, 1931. Een foute verklaring van de toenmalige werkloosheid die een schadelijke invloed had op de ontwikkeling van het denken.

2) The Anti-Capitalistic Mentality, Princeton 1956.

3) T.a.p. blz. 11.

[p. 8]

verbeteren. Persoonlijke frustratie kan aan dat geloof ten grondslag liggen, maar het hoeft natuurlijk niet; het omgekeerde kan ook het geval zijn. Sommige socialistische intellectuelen lijden of leden veeleer aan het gevoel, dat ze zelf teveel verdienen ten opzichte van de minder geschoolden. Al deze dingen zijn natuurlijk complex, veel complexer dan de dwangredeneringen van Von Mises.

Waarom neem ik de moeite om dit op te schrijven? Misschien omdat aan het voorbeeld van Hayek en Mises kan worden gedemonstreerd hoe een geniale sociaal-economische theorie in de handen van late nakomers kan aftakelen tot een kwalijk samenweefsel van halve en hele onjuistheden. Misschien omdat deze mensen nog altijd invloed hebben op grote groepen, een invloed die wel niet zo groot en doordringend behoeft te wezen als de door Hayek veronderstelde invloed der socialistische ‘intellectuelenklasse’, maar die toch sluipend aanwezig is. Misschien omdat het koppel Hayek-Mises altijd en overal misgetast heeft in vragen van economische politiek. Misschien ook, omdat het boek van Von Mises uitgegeven is bij D. Van Nostrand Company in Princeton, de uitgever die zoveel anti-keynesianen in zijn fonds doet. Of misschien, omdat mijn vrouw kan constateren dat ik minder verdien dan de buren.