Hollands Weekblad. Jaargang 2

[p. 10]

De vermaningen
J.J.D. Rijk

Vraagtekens groeien. Sinds het hoge voorhoofd uit de mode is en we het haar naar voren borstelen als Caesar en Claus, is wat eens het glanzend wonderdier van onze beschaving was, de intellektueel, versteend tot een lang vraagteken, zichzelf het wonderlijkst. Eens bewonderd en benijd als wegbereider op het pad der vooruitgang is hij nu verstard, terwijl zijn glans verdwenen is en zijn problematische schaduw steeds langer valt. Het woord al wekt weerzin en onzekerheid, en men telt zijn vijanden niet alleen onder de gedeputeerden van het grootste gelijk, noch uitsluitend onder verwoede antirationalisten als vijftigers en teenagers die hem afschilderen als kil, cerebraal en boerenslim om hem des te makkelijker te verachten. Zij zullen trouwens iemand anders bedoelen, hun vader misschien wel. Maar ook tussen de onoverzichtelijke verzameling van de intellektuelen zelf klonken kreten over hun verstarring en vereenzaming, uit eigen zwakte die alleen nog opvallend geprojecteerd kan worden tegen de achtergrond der ‘cultuur’: als wanhoopsvuren in de onheilsnacht. ‘Als het ons niet goed gaat, wee U!’

Ons! Wat een koketterie gaat hierin schuil, en hoeveel overschatting; en tegelijk, hoeveel onderschatting van de eigen pretenties! Bij al deze korrekties en onderlinge vermaningen toont men te duidelijk de vlucht in de naam, die men zich aanmeet als een titel: ‘de’ intellektuelen, geheiligde graalridders.

Om de suggestie van een groepsverband heb ik dit woordgebruik altijd verdacht gevonden en gemeden, in de mening dat men juist hier niet van een groep kan spreken, alsof het gaan zou om een kaste met titulatuur en privileges. Het woord komt steeds meer op, als een vertaling van de intelligentsia die vroeger en elders zeker aan te wijzen was, en die zijn nu erkende en begraven voorlopers had, de pioniers en geslaagde revolutionairen. Wie echter het woord nu gebruikt, koestert zich nog in de zon die al verdwenen is. Maar, vraagt hier iemand, is je reserve tegen dit woordgebruik wel juist? Is het geen verzet tegen de profanatie, een laatste poging iets van die veronderstelde eretitel te redden - hier en daar een intellektueel, een zeer intelligent, gevoelig en voorzover nodig erudiet mens, onafhankelijk en superieur? Inderdaad, men kan beter van een intelligent en gevoelig mens spreken als men dat bedoelt, want het bestaan van de intellektueel als elite is hoogst twijfelachtig.

Maar ook dat is het laatste woord niet. Het lijkt me dat juist op dit raadselachtig raakpunt van wel-bestaan en niet-bestaan de huidige diskussie plaatsvindt; hier vloeien afkeer en verdediging ineen in misverstanden, hier ontspruiten de vermaningen aan zijn adres. Men overtroeft of ontkent de twijfels over de intellektueel door stellingen over zijn gedrag, en heeft het in wezen wellicht over weemoed, illusies en wanhoop over zijn bestaan. De toon van het gesprek, wijs, tragisch of agressief, vervlakt in het verwarrend woordgebruik.

In Nederland neemt K.L. Poll in deze diskussie sinds enige tijd een uitzonderlijke plaats in: hij maakt zich niet populair door de intellektueel uit te nodigen weer de positie van scheidsrechter in te nemen, zich binnen de perken van het begrip te houden als een handwerksman, en van die situatie te profiteren door zijn denken en handen mooi schoon te houden. (Allicht doe ik hem met deze synopsis enig onrecht; in deze schematische opzet stoort dat echter niet.) Deze reaktie op de voorgaande decennia en hun voorgeschreven gedachten zou de ivoren toren heten, indien er enig spoor van hautaine superioriteit in gemengd was, quod non, natuurlijk. Desondanks lijken dit vermaan en deze uitzonderingspositie van scheidsrechter door hun formulering negentiende-eeuws.

Maar ook het tegengesteld vermaan, waarbij velen zich warmer koesteren, is een beroep op een relict. Het advies of liever de morele eis gericht tot de intellektueel als zodanig om zich te engageren, is als het iets meer betekent dan een slag in de lucht, een beroep op dat wat de intellektuelen gezamenlijk onderscheidt van anderen: zijn gezag, zijn taak, zijn meerwaarde. Hij hoort erbij te zijn, juist hij. Het is een moralistische eis, een beroep op een ridderschap met verplichtingen. Beide vertogen hebben gemeen dat ze zich richten tot een herkenbare groep van intellektuelen, wier taak het zou zijn in de maatschappij bepaalde funkties uit

[p. 11]

te oefenen, en er niet aan te verzaken. Het lijkt b.v. wel of Hofland in zijn Podium-artikel meent dat ‘de’ intellektuelen bij al hun verschillen toch gemeenschappelijk betere inzichten en technieken beheersen dan de anderen, en dat ze verplicht zijn deze in clubverband uit te dragen. Over de verschillen heen zullen ze elkaar hierin vinden. Nu, dat is niet zo, een blik op het stembiljet leert dat wel.

Terzijde: dat iedereen voortdurend beslissingen neemt en daarbij de politiek niet ontloopt, is nu zozeer gemeengoed, dat het vertoon ervan massaal is geworden; men vertoeft graag in gezelschap van artiesten met een politieke of sociale belijdenis; - maar het was een vreemd gezicht, al die mensen uit Amsterdam-zuid uit de Uitkijk te zien komen toen daar de Dreigroschenoper draaide: vergenoegd en helemaal niet geschrokken. Hun massale waardering ontwapent het gevaar; het linkse engagement is vaak gratuit, bestaat het rechtse?

Sommigen, geërgerd door de geur van elite die bij deze diskussie waart, verklaren de intellektueel voor overleden, om van de meerwaarde verlost te zijn. Maar wie de intellektuelen-hiërarchie ontkent, gaat tever als hij zich daarna geen vragen meer stelt. Wat is een intellektueel dan? of wie? Vestdijk is wel een erkend voorbeeld, maar Holtrop, Euwe, Mulisch? O ja? O nee? Deze vragen worden niet opgelost door de karakteristiek dat de intellektueel wat efficiënter denkt dan anderen, en er wat meer plezier aan beleeft (prof. Pen). Denken waarover? Over kruiswoordpuzzels? En wat voor denken?

Aan zijn stand of zijn werk is hij niet herkenbaar, en de kritiekloze aanvaarding van des dokters opvattingen vindt men nog slechts in advertenties: what a splendid cup of tea, the doctor said. En wanneer Leidse professoren pogen hun gezag in de schaal te werpen bij een kabinetscrisis, mikken ze verkeerd en valt het ernaast, in het water. Ook aan de bekwaamste uitoefening van een intellektueel beroep verbindt het spraakgebruik niet zonder navraag het begrip intellektueel. Dat wijst erop dat we eigenschappen van hem eisen, die niet van zijn dagelijkse bezigheid afhangen. Ergens onder het woord ligt nog een verborgen bijzondere waarde, en er is geen reden om dat te ontkennen; integendeel het moet als een voorlopig ongegronde kwaliteit erkend worden, waarmee we achtergebleven zijn in een samenleving die voor het overige de positie van de leidende klassen heeft aangevreten, maar niet omgekanteld of uitgewist. We zien de schaduw van een vertrokken



man, die lid was van een bevoorrechte groep.

De man die maatschappelijk aanzien en ontwikkeling aan elkaar ontleende is gestorven, en zijn gehoor met hem. Misschien is het einde van die verwarrende combinatie wel te danken aan de vooruitstrevende, radikale intellektueel, die met veel idealisme politiek georiënteerd was, hetgeen in Nederland betekent rood en nagewezen. Het heeft in ieder geval een slag gegeven aan een paternalistische hiërarchie.

In een gesprek over Unamuno zegt Garcia, de zeer intelligente (en ‘typisch’ intellektuele) chef uit L'Espoir: La force d'un penseur n'est ni dans son approbation, ni dans son probation (...), elle est dans son explication. Qu'un intellectuel explique pourquoi et comment les choses sont ainsi; et qu'il proteste encore, s'il le croit nécessaire (ce ne sera plus la peine d'ailleurs). Malraux vonnist de negentiende eeuw in Unamuno; ‘de intellektuelen, heet het in hetzelfde gesprek, waren eens de onbetwiste clerus van Europa, meer dan de bisschop een superieur type’. Nu de totalitaire strijd om de investituur deze arbitrale opvoedende taak beëindigd heeft, is de dwingende conclusie dus het engagement - ook hier dus het beroep op de kaste, zij het zonder illusies over de toegewezen rol. Binnen 50 jaar, zei Malraux eens, is er voor het individualisme geen plaats.

Maar de dwingende kracht van dit voorbeeld is ook verdwenen: de kollektivistische droom is geëindigd in een nachtmerrie, en de mensen blijken eens te meer belangrijker dan de voorschriften. Het woord kollektief staat nu voor bot, onpersoonlijk en neerdrukkend en het individualisme heeft schijnbaar goede papieren; we zijn allen overtuigde individualisten, overtuigd van de noodzaak van de vrijheid, ook al reikt dat niet verder dan een prettig gevoel in het lange weekend, wanneer we dank zij de reklame ons tweede leven leiden. Maar op maandag begint het eerst leven weer, en dat is voor de meesten zonder illusies maar met organisaties, teamwork en commissies zeer weinig individueel. Wat doet de intellektueel in die

[p. 12]

werkelijkheid, wat is daar zijn kans, wie is hij daar?

Intellektueel heeft met intellekt te maken. Maar het kriterium van zijn verstandelijke vermogens, het I.Q. of het grootste begrip is niet toereikend: niet alleen omvat dat bekende wiskundigen die publiekelijk belijden dat cultuur hun hobby is, maar het kriterium van het verstand is moeilijk hanteerbaar in een tijd die de organisatie zover doorvoert als nu gebeurt, nu ieders specialiteit is aangewezen vanwaar hij alleen door opdrachten, delegeren en commissies met anderen kan samenwerken op een manier die door weer anderen is verantwoord. Verstandelijke prestaties raken geïsoleerd, en het streven zich als dilettant een begrip te verwerven van het vak van zijn buurman is gedoemd stuntelig te blijven. Het heimwee naar de homo universalis kan ons niet verleiden hem bij uitsluiting intellektueel te noemen, die ook een of twee bijvakken deed; het probleem specialist of all-rounder is al achterhaald.

Alleen hierom al zie ik in de intellektueel als zodanig geen scheidsrechter, omdat men geen ander verlangt dan een deskundige. Wellicht is hij bovendien op zijn hoge plaats onwel geworden en gestorven - niemand vraagt meer naar hem, men benoemt wel een adviescommissie.

Wanneer men het erover eens is dat geen hiërarchie de intellektuelen-als-groep meer aanwijst als de dragers van wijsheid, als de stoottroepen van teugelloze vooruitgang, of als de veelweters, dan is er ook geen speciale taak als tegendeel van de voorrechten aan te wijzen. Er is geen kollektief van intellektuelen, en een appèl op de specifieke kwaliteiten van een enkele individueel is dan ook geen vermaan meer. Het begrip intellektueel dekt het restant van het afgedankte elitebegrip, maar dat brengt niet mee dat men vluchten kan binnen een beschermde kaste, noch dat men daaraan een plaats kan ontlenen. Wanneer inderdaad ons begrip van een intellektueel binnen zekere (onzekere) grenzen willekeurig is en het verschil tussen hem en een vakman ligt in zijn instelling, zijn surplus boven handig denken, dan moet hij zijn positie gronden op het drijfzand van zijn pretenties. Daarom is er geen reden tot weeklagen; hij is niet de aanvaarde leider van het spel omdat dat niet (niet meer?) tot zijn vermogens behoort; hij heeft ook niet de op juist hem drukkende dienstbaarheid van het engagement want de glans van elite van hem en zijn imaginaire bondgenoten is allang gedoofd; evenmin rust op hem de plicht zich terug te trekken binnen de perken van het begrip.

Dergelijke voorschriften zijn een herinnering aan zijn groepstaak, en belemmeren zijn bewegingsvrijheid meer dan nodig is. Wat een intellektueel is, berust op zijn pretenties; dat hij daardoor een waakhond van behoorlijk denken wordt is natuurlijk mogelijk, maar waarom hem zo te besnoeien dat hij eruit ziet als een suppoost van het begrip? Is er dan een graal der kennis die beschermd moet worden? Begrip, talent, geld of complexen: niet het bezit ervan is interessant maar het gebruik, en dat lokt het oordeel uit. Men is niet belangeloos bezitter, en men heeft gelukkig de mogelijkheden van zijn bezit.

Immers ook de rol van eigenwijze, kritische ondervrager ligt binnen zijn mogelijkheden: een ander lastig vallen met vragen naar zijn papieren, zijn methodes en desnoods naar zijn positieven, en niet alleen een ander. Door vragen kan hij proberen iets van het eigen oordeel te redden tegenover de specialisten die niet méér zijn dan dat (terwijl hij het óók zal moeten zijn) voordat zij ook zijn oordeel tot hun bevoegdheid gaan rekenen.

Er is geen reden afstand te doen van die pretenties door hem tot beperking te dwingen binnen een wereld b.v. ‘waar begrip hoger genoteerd staat dan, bijvoorbeeld, hervormingsplannen’, - maar waar niemand in zijn hele omvang in past. Begrip is moeilijk, jazeker, wel even moeilijk als een hervormingsplan, maar zonder meer is het ook conservatief; en waar het denken nu eenmaal niet voraussetzungslos is kan de criticus dat vrijelijk toegeven, en er munt uit slaan; ook een partijdige waarheid kan onvervalst zijn.

Het is niet te ontkennen dat ook ik hier weer een vermaning stel, maar het verschil is dat deze een negatieve is, tegen de beperkingen en tegen de verjaarde plichten van een ontbonden gemeenschap. De intellektueel is een willekeurige en individuele pretentie; wie spreekt van ‘de arbeiders, studenten en intellektuelen’ die een opstand, het verzet of een vernieuwing brachten maakt zich schuldig aan heimwee.

Maar zolang hij nog voor zijn vijanden herkenbaar is, en de Telegraaf het proces-Jeanson associeert met de chicanerende, onbetrouwbare intellektuelen (vergeleken bij de grootse, eerlijke traditie der barricaden: Lagaillarde c.s.!), zolang hoeft hij van die pretenties geen afstand te doen; zolang hij dan maar niet te koop loopt bij zijn denkbeeldige, bevoorrechte stand. Hij is nu eenmaal niet aan een handvest gebonden, en ook zijn toon zal zijn gehalte zuiverder aangeven dan zijn formules.