Hollands Weekblad. Jaargang 2

[p. 1]

Hollands weekblad tijdschrift voor litteratuur en politiek tweede jaargang · nummer 96 · 15 maart 1961

Zin en wanzin

In sommige uitspraken zit een zin, andere zijn duidelijk onzin. Hiertussen ligt een verbaal niemandsland, waar de termen zin en onzin geen vat op hebben. Dit grensgebied kunnen we aanduiden met de term wanzin.

Jalink en Wiebe wandelen door Amsterdam. Jalink wijst op een gevelsteen: ‘kijk, dit huis is gebouwd in 1653.’ Antwoordt Wiebe: ‘ja, typisch Rococo.’ Wat Jalink zegt, heeft zin: hij deelt een feit mee, dat hij zojuist heeft opgemerkt. Wiebe's antwoord heeft psychologisch wel betekenis: het onthult iets over zijn kennis en zijn snobisme, maar als mededeling is het zuivere onzin: 1653 en Rococo zijn twee termen die elkaar uitsluiten.

Het onderscheid lijkt me duidelijk. Een zinnige mededeling zegt iets over de realiteit: over de dingen om ons heen, of over ons zelf, in ieder geval iets dat in overeenstemming is met een reële gewaarwording. Als een bijgelovig iemand zegt: ‘ik zie spoken’, doet hij nog een zinnige mededeling,

al zou ‘ik meen spoken te zien’ exacter zijn. Onzin wordt het pas, als we te horen krijgen: ‘spoken hebben óók een ziel’, want dan is elke aansluiting met de realiteit (in casu de persoonlijke gewaarwording) zoek: dit slaat nergens meer op.

Wat Wiebe zei, was onzin. Maar gesteld nu dat hij iets anders gezegd zou hebben, bijvoorbeeld: ‘deze huizen bezitten onvergankelijke schoonheid.’ Is zoiets zinnig of onzinnig? Het lijkt me een twijfelgeval. We kunnen deze huizen mooi vinden, en dit uitdrukken in het woord ‘schoonheid’. Dat maakt zeker zin. Aan de andere kant zijn deze huizen beslist niet onvergankelijk; en er is geen enkele reden om aan te nemen dat hun ‘schoonheid’ dit wel is: ‘nadat zij reeds lang tot puin zijn vergaan, zal nog hun schoonheid voortbestaan’.

Aperte onzin is Wiebe's tweede opmerking dus niet; we begrijpen wel zo ongeveer wat hij bedoelt. Hij drukt dit echter op een weinig zinnige wijze uit: zijn eigenlijke be-

[p. 2]

richt (‘ik vind deze huizen mooi’) zit verpakt in een vrij onzinnige emballage. We hebben hier te maken met een staaltje van slechte zin, van wanzin, een mélange van zin en onzin.

Een strenge logicus zal deze omschrijving waarschijnlijk niet aanvaarden. Een mélange van zin en onzin kan volgens hem maar één ding zijn: onzin - één partikel onzin tast de zin van iedere uitspraak aan, zoals één spat vergif een glas water ondrinkbaar maakt. Hij heeft waarschijnlijk gelijk; maar voor het dagelijks verkeer is zijn norm te onverbiddelijk: zulk gesteriliseerd water wordt maar zelden geschonken, zó onverdeeld zinnig praat geen mens.

Ontzettend veel wordt er gekletst: onzin op het eerste gehoor. Och, was het maar onzin; we waren er gauw van af. Maar zelden is een bewering werkelijk totaal mis; de meeste uitspraken zijn niet helemaal raak, maar evenmin falikant er naast, geen klinkklare larie, maar troebele wanzin: de spreker zet de dingen niet op hun kop, hij glijdt langs de dingen heen - wie doet hem wat?

Een mooi voorbeeld van wanzin was de enquête over de liefde in het Hollands Weekblad van 1 maart. Het zou behalve onheus ook onjuist zijn de daarin gestelde vragen pure onzin te noemen: met enige welwillendheid was er best iets zinnigs uit te halen. Toch waren ze wat Renate Rubinstein noemde ‘niet doeltreffend’, een diagnose die ik zou willen vertolken in het woordje wanzin.

Neem alleen al de eerste vraag, over ‘het heersende begrip van de liefde in Nederland’: een merkwaardig mengelmoes van subjectieve zin en objectieve onzin. De vragensteller ging kennelijk van de veronderstelling uit, dat er zo'n ‘heersend begrip’ bestaat. Die veronderstelling te koesteren is zijn zaak; hij kan er voor zichzelf wonderveel betekenis aan hechten. Als enquêteur beging hij echter de fout zijn privé indruk als een algemeen bekend gegeven te presenteren.

En had hij nu maar gevraagd, of de inzenders óók wel eens zo'n heersend begrip van de liefde in Nederland hadden menen te be-

speuren op die elementaire wanzin was nog een kordaat ‘nee’ mogelijk geweest. Maar nee, hij wilde onmiddellijk weten, of zij mèt hem van mening waren dat dit heersende begrip ‘getuigt van een combinatie van landerigheid en wazig idealisme’. Dit was wel wat veel gevraagd. Terecht protesteerden de antwoorders: met deze samengestelde wanzin werd een te groot beroep gedaan op hun welwillendheid.

De meeste wanzin is van het samengestelde soort. De zin is dan wel zoek, maar ook de onzin is moeilijk aan te wijzen. Wiebe's wanzin is solide opgebouwd, doorspekt met oncontroleerbare vaktermen en uitingen van warm-menselijk gevoel. Alles klopt prachtig binnen de vier muren van zijn code; het valt niet mee hem uit zijn tent te lokken. De subjectieve zin en de objectieve onzin zijn in Wiebe's woorden zo subtiel verweven, dat hij zelf van het onderscheid geen weet meer heeft. Kort maar ingewikkeld gezegd: als Jalink de objectieve onzin in Wiebe's wanzin bestrijdt, zal Wiebe dat uitleggen als onbegrip voor zijn subjectieve zin. Ergo, hij vindt Jalink kortzichtig en vervelend, en blijft ongevoelig voor diens argumenten.

Omdat het critisch ontleden van wanzin onvermijdelijk het karakter draagt van een aanval ad hominem, schrikt men er meestal voor terug. Maar een enkele keer wordt iemand de wanzin te bar. Dan ontstaan er boeken als David Strausz, der Bildungsfilister of Uren met Dirk Coster, twee kerncollecties van wanzincitaten. Gewoonlijk laat men echter de wanzin rustig doorsudderen. Gezellig pruttelt Wiebe's woordenbrij; de ingrediënten staan achter hem, in zijn boekenkast.

Ontilbare turven zijn er geschreven: knap, geleerd, ja brilliant soms - maar wanzin van a tot z. ‘Een bijdrage tot de hedendaagse wanzin’, zou de ondertitel van al die pillen kunnen luiden, en ze zouden er niet minder welkom om wezen. Want de behoefte aan wanzin is niet te stillen: het verlangen naar objectieve hulzen om het subjectieve kruit in te verschieten. Wanzin: een schuilhut - we voelen ons onderdak, maar we komen niet verder.

Subjectieve mededelingen zijn gewoonlijk sterk waarderend, objectieve berichten worden bij voorkeur in empirisch-beschrijvende of logisch-verklarende termen gesteld. Deze verschillende soorten van elk op zich zinnig discours worden in wanzin op onherkenbare wijze verhaspeld. De eerste vraag in de Hollands Weekblad-enquête. illustreert dit duidelijk. Het was onmogelijk te zeggen, of

[p. 3]

het hier ging om een waardeoordeel dan wel een feitelijke constatering. Er werd in één adem gevraagd: wat zijn volgens u de heersende opvattingen over de liefde?, en: vindt u deze opvattingen ook zo naar?

Als Wiebe beweert, dat de moderne mens materialistisch is, begaat hij dezelfde fout. Hij doet een schijn-constatering, kwasi-beschrijvend, in werkelijkheid van waardering doortrokken. Subject noch predicaat van zijn uitspraak verwijst naar iets reëels, hetzij een uitwendig feit of een inwendige gewaarwording. We kunnen hem zelfs niet verwijten dat hij generaliseert: generalisaties zijn verkeerde conclusies, aanwijsbare onzin dus; wat Wiebe zegt is niet juist of onjuist: het is wanzin.

Wanzin heeft dus niet direct te maken met het overslaan van treden op de abstractieladder, waar de Amerikaanse semantici uit de school van Korzybski zo tegen waarschuwen. Het is meer zoiets als een ontstijgen aan de wetten der werkelijkheid; men werpt wat woorden in de lucht, en laat zich daar op zweven - ‘in de ruimte kletsen’ wordt dit wel genoemd. ‘Alle Hollanders zijn kaal’ is een op niets gegronde generalisatie: een zonde tegen het lineaire abstractiebeginsel, onmiskenbare nonsens. ‘Alle Hollanders zijn kaaskoppen’ daarentegen is wanzin: bewijs maar eens het tegendeel!

Het zal niet gaan: wanzin valt niet te bewijzen of te weerleggen. Doordat de spreker verschillende soorten discours hanteert, onttrekt hij zich aan iedere controle. Voor beschrijvend discours gelden empirische normen, voor verklarend discours logische, voor waarderend discours morele of esthetische - maar tegenover wanzin schieten die alle te kort.

Daarom lokt wanzin altijd wanzin uit. Als Wiebe I de moderne mens materialistisch noemt, voelt Wiebe II zich geroepen die stelling te bestrijden. De moderne mens is niet materialistisch, verkondigt hij, en hij wringt zich in dezelfde bochten - alleen in spiegelbeeld. Al gauw wordt ook Jalink de dupe. Wat bedoelen jullie toch, vraagt hij geïrriteerd, met je ‘materialistisch’ en je ‘moderne mens’. Arme Jalink: hij denkt het net van wanzin te ontwarren, maar hij vliegt er zelf in. Want om de schijn-observaties worden nu schijn-definities gesponnen, vol nieuwe wanzin, tot er geen ontwarren meer aan is.

Het beste is misschien de wanzin te laten betijen. In de negentiende eeuw hadden alle alle flinke burgers het over de vooruitgang, een woord waarin zij het feit dat de stoomtreinen steeds sneller reden combineerden met hun persoonlijke zelfingenomenheid.



Wij zijn voorzichtiger geworden met deze term; we spreken liever van evolutie of desnoods van technische vooruitgang. Intussen hebben we er een hele ceel nieuwe wanzinwoorden en -uitdrukkingen bij gekregen: massaficatie, hedendaags levensgevoel, de totale mens, en noem maar op.

Waarschijnlijk kan niemand het zonder wanzin stellen. Het zal Jalink niet moeilijk vallen ook in dit stukje de wanzin aan te wijzen. Het woord wanzin alleen al is wanzinnig: het is een kwasi-objectief begrip, schijnbaar neutraal, maar wel degelijk waarderend, en uitsluitend te gebruiken wanneer we het er over eens zijn wat ‘zin’ heeft en wat niet. Ik heb op mijn manier aangegeven waar ik de grens wil trekken; maar al kloppen mijn definities formeel misschien wel aardig, hoe ik ze in de praktijk toepas blijft een zeer subjectieve zaak.

Zal ik, tot deze conclusie gekomen, mijn eigen wanzin nu maar weer ongedaan maken, dit stukje verscheuren, en naar de bioscoop gaan? Nee Wiebe. Het is nu eenmaal zo: geen mens kan leven bij zin alleen, de wanzin zit er bij iedereen diep in. Maar intussen blijft ‘zin’ nog altijd te verkiezen boven ‘wanzin’, en het is prettig een woord bij de hand te hebben dat ons aan het onderscheid herinnert. Daarom: we kunnen het woord wanzin best gebruiken - bijvoorbeeld voor dit stukje.

J. Goudsblom