Hollands Weekblad. Jaargang 2

Het ongerieflijk tekort
E. Damen

De officiële tellingen van de arbeidsbureaus wijzen voor februari een verdere daling uit van het aantal ingeschreven werkzoekenden en een verdere stijging van het aantal open arbeidsplaatsen, speciaal in de industrie. Zelfs in de ontwikkelingsgebieden van noordelijk Nederland is de werkloosheid verder gedaald en in het algemeen is van enige reserve aan arbeidskrachten nauwelijks meer sprake. Wat er aan werkelijke reserve nog is, is onzichtbaar in marginale en economisch nauwelijks verantwoorde bedrijfjes. Uit streken met enig arbeidersoverschot nemen de pendels in omvang toe. Deze pendels worden af en toe wel eens ambtelijk en statistisch bekeken, maar gemakkelijk te vatten zijn ze niet, terwijl ze bovendien sterk veranderlijk zijn.

Intussen overwegen de staatsmijnen, die geruime tijd een aannemingsstop hadden, wervingsacties in België, waar in de Borinage en bij Luik tientallen mijnen gesloten zijn of binnenkort nog gesloten zullen worden. De spoorwegen geven een tekort toe van plm. 1500 man en overwegen eveneens het aantrekken van werkkrachten in België. Hoogovens zoeken het verder in Italië en kochten een schip als gezellenhuis. Een banketbakker in Tilburg zette de koekjes aan de kant en wist aan enig kapitaal te komen voor de aankoop van een paar honderd Volkswagenbusjes. Die verhuurt hij aan groepjes pendelaars, die dagelijks van Helmond tot Luiksgestel naar Rotterdam pendelen. Brabant heeft een grote uitgaande pendel naar het westelijk industriegebied en

[p. 7]

slechts een kleine inkomende pendel van overwegend jeugdige werkkrachten uit België, daar de koopkrachtverschillen een inkomende pendel moeilijk maken. Limburg heeft geen inkomende pendel, maar een toenemende uitgaande naar West-Duitsland. Er zijn er eigenlijk twee: een dagpendel naar de Nederrijn en een weekpendel, die tot in het Ruhrgebied reikt. De inkomende pendel van het Ruhrgebied en van het westelijk Münsterland reikt trouwens tot vrij diep in de Delta. In een plaats als Doetinchem, dat officiëel niet in een ontwikkelingsgebied ligt, maar nogal wat gedeeltelijke (verborgen, agrarische) werkloosheid heeft, zijn drie uitgaande pendels; één op dagbasis naar het Twentse industriegebied, één op dagbasis naar Nederrijn en Graafschap Bentheim en één op weekbasis naar de Ruhr. Het is nu nog niet te overzien of de DM-herwaardering met plm. 5% ertoe zal leiden, dat de bedrijven in West-Duitsland de hoge vergoedingen aan de pendelaars voor reistijden zullen handhaven. Dat is trouwens een van de kernproblemen van de pendels: al reizend verdient men en de vergoedingen liggen soms vrij hoog. Nog geen twee jaar geleden was in de vroege ochtend tegen zes uur de rijksweg tussen Amsterdam en Den Haag stil. Het nachtelijk vrachtverkeer was dan afgelopen en het ochtendverkeer der forensen was er nog niet. Nu is het om zes uur op de kruisingen bij Aalsmeer en Leimuiden even druk als een paar jaar geleden om acht uur. Het zijn overwegend ‘pools’ van kleine groepjes arbeiders, die een auto of een busje bezitten of huren en al pendelend een aardige toeslag op het weekloon verdienen. Het zijn lang niet alleen min of meer tot ambulantie gedwongen bouwvakkers, al zijn er ook niet veel geschoolden bij.

In het binnenland zijn los van het bouwvak nogal verschillende pendels te onderscheiden. Het grootst is de pendel naar Rotterdam, Botlek en Europoort. Een in grootte daarop volgende inkomende pendel heeft de Zaanstreek met uitlopers in noordelijk Amsterdam en de IJmond. Wat Leiden, Den Haag en Amsterdam-centrum betreft, kan hier niet zo goed van echte pendels worden gesproken; traditioneel immers woonde een deel der beroepsbevolking in de omliggende gemeenten. In het binnenland heeft de mijnstreek een zware inkomende pendel. Ook Philips en AKU te Emmen hebben nogal omvangrijke pendels.

AKU en Philips waren de eersten, die op grotere schaal en na systematisch onderzoek tot regionale spreiding overgingen. Spreiding kan echter geenszins onbeperkt geschieden. Hoogovens, mijnen en scheepswerven hebben geen verplaatsingsmogelijkheden. Wilton-Feijenoord kan moeilijk aan het Winschoterdiep gaan zitten. Bedrijven, die vanwege hun technische structuur een spreiding konden hebben, als b.v. Van der Heem en de Ned. Kabel, ondervonden naast de voordelen van de ruimere arbeidsmarkt ook, dat de nevenbedrijven in de gunstige conjunctuur harder expanderen dan aanvankelijk was voorzien, hetgeen dan nieuwe coördinatie- en organisatieproblemen schept. Speciaal de uit Den Haag (en omgeving) wegtrekkende industriële activiteit ondervond in ontwikkelingsgebieden of elders de laatste jaren de expansieve kracht van de grotere ruimte. De grote investeringen in de nevenbedrijven vormden in verschillende gevallen zulke belangrijke bijdragen tot vergroting van de omzet, dat de spreiding niet tot ontlasting leidde, maar alleen tot grotere activiteit. Vooral Van der Heem is daarvan een typisch voorbeeld.

De ontwikkelingsgebieden zijn uiteraard goed met deze expansie. De meeste ontwikkelingsgebieden bevinden zich op het ogenblik in een toestand, dat de achter ons liggende paar jaren van voorbereiding op korte termijn ineens zoveel effect kunnen sorteren, dat het gebied als het ware op een ochtend wakker wordt en ontdekt geen arbeidsreserve meer te hebben. Het is intussen nog niet zo ver. De Kanaalstreek, het Friese Woudengebied, N.O.-Overijssel en delen van Drenthe bieden nog reële vestigingsmogelijkheden.

Het Centraal Economisch Plan 1961 laat tamelijk duidelijk uitkomen, dat een verdere expansie van de industriële produktie in 1961 wel eens minder groot kon zijn dan in 1960 het geval was, wegens het ongerieflijk tekort aan arbeidskrachten. Daarop aansluitende kan worden vastgesteld, dat het beroep van het westelijk industriegebied van Europoort tot IJmond op de arbeidsmarkt geen neiging schijnt te hebben te verminderen. Tegenover de spreidingsmanoeuvres van grote en middengrote bedrijven staat namelijk niet alleen de expansie van de bestaande, blijvende, bedrijven, maar ook het beroep van de nieuwe vestigingen, zoals in het gebied van Rotterdam. Daarbij doen zich merkwaardige dingen voor.

Toen Imperial Chemical Industries Ltd de vorige week bekend gemaakt had, dat men een groot complex in de chemische sector aan de Botlek wilde vestigen, dat plm. 2000 man nodig zou hebben, werd het Nederlandse verkoopskantoor van ICI te Rotterdam bestormd met aanbiedingen, niet alleen van onderbetaalde intellectuelen uit de

[p. 8]

marginale sector, maar ook van arbeiders, uit alle delen van het land. Iets dergelijks heeft zich voorgedaan toen de hoogovenplannen voor Rozenburg op het hoogtepunt van discussie stonden. De initiatiefnemers werden overstroomd met aanbiedingen van werkkrachten. Dit kan niet alleen verklaard worden uit het verschijnsel, dat nieuwe initiatieven tot de verbeelding spreken.

Daarnaast is er een ander verschijnsel, dat in dit verband moet worden genoemd: het achterblijven van de vestiging van ambachtsbedrijven in het westelijk industriegebied. De kwestie is namelijk, dat eerst de wederopbouw van ons land in 1945 en later de industrialisatie - en in samenhang daarmede de monetaire positie van het land - een tamelijk straf geleide economie welhaast onvermijdelijk maakten. De geleide economie werkt met modellen, die aansluiten op een gegeven realiteit, maar die ook een belangrijk stuk intellectuele constructie vergen. Deze modellen zijn niet altijd flexibel; de geleide loonpolitiek was daarvan een sprekend voorbeeld. Een voorzichtige overgang van geleide loonpolitiek naar een niet minder geleide, maar dan toch differentiële loonpolitiek heeft de nodige moeite gekost. Intussen zijn de loontrekkers vergelijkingen gaan maken. Lonen en inkomens in de vrije sector ontwikkelden zich niet parallel. Het papier sprak hier een geheel andere taal dan de praktijk. Uit de statistiek van bijv. het Economisch Instituut voor de Middenstand bleek, dat winkeliers in het algemeen minder verdienden dan de geschoolde arbeiders en veel harder moesten werken. In de praktijk zag men echter wel andere dingen.

De geschoolde arbeider die wilde overgaan naar de vrije sector zag zijn zelfstandige vestigingsmogelijkheden geremd door kapitaalgebrek, afgezien van intellectuele vestigingseisen en kartelafspraken op het gebied van de ‘closed shop’. Het Werktuigencrediet, het Borgstellingsfonds en dergelijke instituten, alsmede de bankkredietverlening, speciaal van de Ned. Middenstandsbank, hebben niet kunnen verhinderen, dat b.v. in de nieuwe wijken van Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Eindhoven de vestiging van de distributiebedrijven ruimschoots voldoende was, maar dat het ambachtsbedrijf achterbleef. Men kan er wel horloges kopen, maar niet laten repareren; men kan er haarden en kachels kopen, maar voor een schoorsteenveger moet men naar het oude centrum. Onder invloed van de gunstige conjunctuur worden er minder schoenen ter reparatie aangeboden en eerder nieuwe gekocht, maar als het even minder mocht worden, hebben de nieuwe wijken te weinig schoenmakers, zo er nu al genoeg zijn. De toeneming van het ‘Doe-het-zelven’ vangt in de grotere nieuwe wijken het tekort aan ambachtsmensen niet op. Wat er landelijk aan nieuwe ambachtsbedrijven bij kwam, distancieerde zich van de dienstverlening en werkte toeleverend voor de produktie: de aannemers kregen schilders genoeg; de woningbouwverenigingen misten de mensen voor het onderhoudswerk. De infrastructuur van de nieuwbouwwijken betekende een zware belasting van de gemeentelijke voorzieningsbedrijven, die op hun beurt weer ambachten en aannemers inschakelden, naast hun eigen grote expansie.

Bij een natie, die het handeldrijven meer in het bloed zat dan de constructie en de produktie kreeg men allengs een grote expansie in de distributiesector, waarvan de kosten voortdurend stegen, zodoende mogelijkheden voor existenties biedend, die royaler waren dan in de industrie met al haar voorzieningen en haar vrije zaterdag. Het is moeilijk om concreet vast te stellen of de distributiesector te groot is; niet-efficiënt is deze sector in veel opzichten echter wel, misschien niet in alle branches, maar toch wel vaak. Men zie slechts het aantal sigarenwinkels, kruideniers en snoepwinkels. Ook hogerop in de distributieketen is er econo-

[p. 9]

misch niet verantwoord veel individualisme en te weinig efficiency. Er zou in het belang van de industriële produktie belangrijk gerationaliseerd kunnen worden en dat zou ook het overheidsapparaat ontlasten. Zijn immers twee bestellingen per dag door de PTT voor de particulier nu werkelijk nodig? De zaken kunnen een postbus nemen en wat de PTT aan mensen vrij krijgt versnelt de postverwerking.

Indien men mocht menen dat een enigszins ingrijpende verandering van de organisatie van het leven ongewenst is omdat er wellicht andere waarden in het gedrang zouden kunnen komen (men stelle zich voor wat er zou gebeuren indien de radio zondags maar twee kerkdiensten gaf in plaats van vijftien religieuze uitzendingen), dan is er wellicht enige aanleiding om de industrie-produktie eens kritisch te bezien. Het industriële exportpakket, inclusief het agrarische, is indrukwekkend en nodig voor de betaling van de invoer, zelfs nu de ruilvoet een geringe wijziging heeft ondergaan, maar wordt niet 80 pct van de export verzorgd door 20 pct van de bedrijven? Voor een deel van ons exportpakket geldt, dat het alleen maar mogelijk is door de gunstige kostprijzen, die sinds de revaluatie van de gulden wel voor een zeer belangrijk deel berusten op lage lonen. Philips, AKU, Unilever, zelfs Hoogovens, Heemaf, Figee, Shell, hadden al een grote export bij hoge lonen. Ook hier geldt, dat men van een verstard model uitgaat, dat er toe begint te leiden, dat een deel van de loontrekkers bezig is de buitenlandse consumptie te subsidiëren, terwijl de export die met vernuft wordt afgedwongen te geringe expansiemogelijkheden heeft wegens het ongerieflijk tekort aan arbeidskrachten.

Er is alle reden voor een zekere tevredenheid over het bereikt welvaartsniveau, maar er dreigt óók het gevaar van een zekere zelfgenoegzaamheid over de nationale economische structuur. Dat leidt dan tot haastige beslissingen als de revaluatie, die zonder het Duitse initiatief stellig voor de gulden niet aan de orde zou zijn gekomen. Een evenwichtige arbeidsmarkt is even belangrijk als een evenwichtige betalingsbalans. Op het ogenblik heeft het er bij onbevooroordeelde waarneming in menig opzicht de schijn van, dat de enige sanering van een aanvankelijk wat à l'improviste opgezet industrialisatieproces, bestaat in een aantal fusies, een zeer beperkt aantal trouwens. Zodra er maar het geringste gebeurt, dat de vorming van grotere produktie-eenheden in de hand werkt, is er grote opwinding; men zag het zo juist nog aan de commerciële t.v.