Hollands Weekblad. Jaargang 2

[p. 1]

Hollands weekblad tijdschrift voor litteratuur en politiek tweede jaargang · nummer 95 · 8 maart 1961

De gelijkwaardige burgers

Is de koning die zijn werk goed doet meer waard dan de vuilnisman die tot ieders tevredenheid de emmers leegt en wast? Sommige mensen zijn geschikt voor leidende functies in de samenleving, anderen voor ondergeschikte en weer anderen voor geen van beide. Is de vertegenwoordiger van de ene categorie een waardevoller staatsburger dan die van de andere? Men zou het wel zeggen als men om zich heen kijkt. De hogen krijgen niet alleen meer geld dan de lagen, maar ook meer eer. Men - en trouwens lang niet iedereen - waardeert het wanneer de koningin zegt, dat zij niets beter is dan een werkman; men vindt het afkeurenswaardig - een bewijs van gebrek aan respect - wanneer de werkman zegt dat hij niets minder is dan een koningin. In een democratie zijn alle burgers gelijkwaardig - een mooie formule, maar als zij juist zou zijn staat het wel vast dat wij niet in een democratie leven.

Zij is dan ook maar half juist. Loodrecht op de gelijkwaardigheid staat de ongelijkheid in macht, in verantwoordelijkheid, in

beloning. Die ongelijkheid is onvermijdelijk. Een samenleving kan niet functioneren, wanneer niet sommige leden meer macht bezitten dan andere, wanneer men niet op vele terreinen van bezigheid werkt met gezagshierarchieën. Wie binnen de werkingssfeer van zo'n gezagslijn valt, zoals de soldaat, de ambtenaar en de bedrijfsemployé, is verplicht tot gehoorzaamheid (al of niet met waarborgen die voorkomen dat de gehoorzaamheid tot slavernij verwordt), maar niet tot respect voor degenen die boven hem op de ladder staan, althans niet tot meer respect dan iedere collega-burger van hem mag verwachten. Wie buiten zo'n gezagslijn staat is, uiteraard binnen de grenzen van de wet, vrij in het uiten van zijn critiek, in het bestrijden of toejuichen van besluiten en bevelen, van denkbeelden en mentaliteiten.

Niet de functie geeft iemand recht op waardering, maar alleen de bewonderenswaardige prestaties, die hij eventueel in die functie verricht. De bewondering hoeft niet verder te gaan dan de verdiensten, die haar

[p. 2]

hebben doen ontstaan. Er is geen reden om zonder nader onderzoek aan te nemen dat de voortreffelijke generaal, minister of bedrijfsdirecteur ook in andere opzichten zo'n verdienstelijk mens zou zijn. Het omgekeerde komt zelfs veel voor: verdiensten op het ene gebied sluiten die op het andere vaak uit. De hardwerkende, bekwame fabrieksdirecteur of secretaris-generaal kan een slecht echtgenoot zijn, een trouweloos vader, een man zonder begrip voor de gelijkwaardigheid van alle burgers.

Een voorbeeld van iemand, die door zijn functie zijn eigen waarde zo is gaan overschatten, dat hij zijn medeburgers het liefst ieder recht op critiek op zijn gedragingen zou willen ontzeggen, is de socialistische oud-minister Hofstra, die in Vrij Nederland van vorige week zijn besluit toelicht om directeur te worden van een groot bedrijf. (Over de vraag of een lid van de Partij van de Arbeid, door toe te treden tot de groep der grote werkgevers, zijn socialistische opvattingen niet verloochent en het vertrouwen van zijn volgelingen niet beschaamt, was tevoren in Vrij Nederland langdurig gediscussieerd.) Al geef ik toe, dat de heer Hofstra zelf moet weten wat voor werk hij het liefste doet, en al geloof ik dat iemand te goeder trouw socialist en bedrijfsdirecteur kan zijn, dat verhindert niet, dat hij critiek verdient op de hoge, zelfingenomen toon en op de argumenten die hij in zijn stuk gebruikt.

Ten eerste pleit het niet voor hem, dat hij doet alsof er niets aan de hand is. ‘Het is volstrekt dwaasheid te beweren - of zelfs maar te betwijfelen - dat wie in dienst is of treedt van een particuliere onderneming (want ook de directeur van een n.v. vervult een dienstbetrekking) geen lid van de P.v.d.A. kan zijn, omdat hij zich “in het kamp van zijn tegenstanders” zou hebben begeven.’ De socialistische partijen zijn in principe en in oorsprong de partijen die, meer specifiek dan de andere, opkomen voor de belangen van de ‘underdog’, van degenen die op de onderste helften van de

ladders staan en daar gemakkelijk in de verdrukking kunnen komen. Wanneer een leidende socialist een positie ambieert in de top van het particuliere bedrijfsleven, is het zo gek niet dat de lager geplaatsten wat wantrouwend opkijken. Wanneer hij dan bovendien nog zegt, dat zijn werkgeversfunctie ook maar een nederige dienstbetrekking is - een argument waarmee de machthebbers door de eeuwen heen hun machtspositie een onschuldiger aanzien proberen te geven -, ziet het er naar uit dat het wantrouwen gerechtvaardigd is.

Mijn grootste bezwaar tegen de opvattingen, die uit het Hofstra-stuk naar voren komen, is dat de bevoorrechte hooggeplaatsten zelf vinden dat zij het zo moeilijk hebben. Alleen op grond van hun functie, en niet op grond van ongewoon goede prestaties in die functie, menen zij recht te hebben op respect en dankbaarheid van hun onderdanen en van hun medeburgers.

Hofstra schrijft: ‘Ik ontken niet dat wie zich op een vooraanstaande post in het woelige maatschappelijke leven waagt, voor moeilijke en zware beslissingen kan komen te staan. [-] Dacht men nu werkelijk, dat er één verantwoordelijke positie in deze gecompliceerde wereld is waar de spanning tussen ideaal en werkelijkheid en de spanning tussen elkander tegensprekende plichten ontbreken? De enige die aan deze conflicten - die inherent zijn aan het leven zelf - ontkomt is degene die geen enkele verantwoordelijkheid draagt. Maar het zou er slecht met onze wereld uitzien indien niet de mensen gevonden konden worden die wèl de moed daartoe kunnen opbrengen en die hun vreugde kunnen vinden in het van dag tot dag nemen van concrete beslissingen, ook al weten zij van tevoren dat die moeilijk kunnen zijn en dat hun de kritiek achteraf niet bespaard zal blijven’.

Dat is stoere taal: hoe hoger men komt in de woelige maatschappij, hoe moeilijker en zwaarder het leven wordt. De mensen, die niet gebukt gaan onder verantwoordelijkheid, weten niet wat aan het leven zelf in deze gecompliceerde maatschappij inherent is. Zij missen moed. En tot slot krijgen ook degenen, die zo smakeloos zijn hun critiek te geven op deze moedige, zwaar geteisterde, verantwoordelijke dienaren van de publieke zaak of van een particuliere onderneming, nog een trap: hun critiek is altijd de laffe ‘kritiek achteraf’.

De heer Hofstra vergeet dat 95 percent van de bevolking graag met hem van functie zou willen ruilen en hij niet graag met die 95 percent. Die mensen zijn desnoods nog wel bereid te erkennen dat zij voor zijn werk

[p. 3]

de bekwaamheid missen, maar niet dat hun moed en hun verantwoordelijkheidsgevoel er te klein voor zijn. Zij willen wel proberen hun natuurlijke jaloezie aan banden te leggen en hem zijn rijkdom, zijn macht en zijn voldoening over zijn werk te gunnen, maar zij wensen niet van hem te horen dat hij flinker is dan zij, dat zij blij mogen zijn dat er zulke opofferingsgezinde Hofstra's in hun midden rondlopen.

Hij schrijft verder: ‘Het is niet de politiek die de politicus een positie geeft; het is de politicus die de politiek haar aanzien geeft. Het doorsnee-kamerlid had al lang een maatschappelijke positie die hem bevrediging schonk vóórdat hij als volksvertegenwoordiger werd gekozen, en hij moet meestal, om kamerlid te worden, het - dikwijls zware - offer van deze positie brengen, naast het offer van vrijwel al zijn vrije tijd, van zijn liefhebberijen, van zijn gezinsleven, van zijn mogelijkheden tot studeren, soms zelfs van zijn gezondheid’. Er is vrijwel niemand die tegen zijn zin tot volksvertegenwoordiger wordt gekozen; er zijn er velen die tegen hun zin gedwongen zijn in een te klein huis te wonen, hun gezin te onderhouden van te weinig geld en daarvoor liefhebberijen, mogelijkheden tot studeren, gezondheid etc. te laten schieten, of werk te doen dat hun niet bevalt.

Hij zegt ook nog: ‘Het democratisch socialisme is ondenkbaar zonder de erkenning van de persoonlijke vrijheid in de persoonlijke sfeer’, en even verder: ‘Elk mens heeft een hele reeks van dikwijls uiteenlopende verplichtingen, tegenover tal van anderen, maar ook tegenover zich zelf, waaronder begrepen kan zijn de verplichting om eigen gezondheid en geestelijke ontwikkelingsmogelijkheden niet aan een overmaat van dagelijkse werkzaamheden op te offeren, en de keuze daartussen is ieders eigen en uitsluitende menselijke recht’. De vrijheid is inderdaad een kostbaar iets, vooral voor wie haar niet bezit. Wie de gelegenheid heeft vrijuit te voldoen aan de verplichtingen die hij tegenover zichzelf meent te hebben, verkeert in een bevoorrechte positie. Het is waar dat de heer Hofstra dit soort voorrechten verdient op grond van zijn positie. Vrijwel iedere functie brengt een aantal privileges met zich mee ten opzichte van lager gelegen functies. Het is niet nodig dat de rijken en machtigen zich steeds van hun voorrechten bewust zijn. Zij hoeven, wanneer zij geloven die privileges aan eigen prestaties te danken te hebben, zich tegenover niemand dankbaar te tonen. Maar zij moeten de zaak ook niet omdraaien door te proberen de indruk te wekken, dat zij met hun rug naar voren carrière hebben gemaakt. Zij hebben niets te klagen. Ook niet wanneer één van hun minder machtige, maar voor het overige gelijkwaardige medeburgers gebruik maakt van zijn volste recht - of hij nu ook wat verantwoordelijkheid de zijne mag noemen of niet - hun activiteiten en opvattingen te beoordelen.

K.L. Poll