Hollands Weekblad. Jaargang 2

Een figuur uit het oude Indië
R. Nieuwenhuys

D.M.G. Koch, Batig slot, Figuren uit het oude Indië, De Brug-Djambatan N.V. - Amsterdam 1960.

Vorig jaar overleed hier in Nederland op 79-jarige leeftijd, D.M.G. Koch, één van de laatsten van een stervende garde, een typische ‘figuur uit het oude Indië’, die weinigen in Holland zullen kennen; typisch voor een bepaalde fase uit de koloniale geschiedenis - die tegelijk een stuk vaderlandse geschiedenis is, inderdaad! - maar géén typische vertegenwoordiger van de koloniale samenleving. Koch was een oppositie-figuur, die krachtens zijn socialistische overtuiging tot de oppositie moest behoren en die zich dit terdege bewust was, een kleine oppositie overigens, zo klein dat de Indische samenleving zich kon permitteren deze in betrekkelijke vrijheid te laten schrijven en politiseren. Maar men heeft Koch nooit geaccepteerd. Hij was van zichzelf geen carrière-maker, maar een carrière zou men hem ook nooit hebben toegestaan. Het zou dan met de vrijheid heel anders zijn gegaan! Wie op Kochs Indische loopbaan let, van journalist tot ambtenaar en van ambtenaar tot publicist, met de talrijke mutaties en overplaatsingen: van Batavia naar Semarang, van Semarang naar Buitenzorg, van Buitenzorg weer naar Semarang en van daar weer naar Buitenzorg, dan naar Soerabaia en van Soerabaia naar Bandoeng, waar hij het langste heeft gewoond, realiseert zich hoe weinig Koch in de Indische samenleving paste. Men zag in hem de ‘rooie’ en die kon gevaarlijk zijn in de geaccepteerde verhoudingen en hij van zijn kant zag in het ‘kolonialisme’ zijn natuurlijke vijand, in het bijzonder in de vertegenwoordigers daarvan: de bestuursambtenaren. Tot zover bestond er tussen hem en de koloniale samenleving een ‘incompatabilité d'humeur’, een fundamenteel verschil in opvatting. Maar als opposant hoorde hij weer geheel bij deze samenleving; Koch voelde zich in zeker opzicht in het ‘koloniale Indië’ thuis. Hij bleef er ook onafgebroken bijna een halve eeuw. Koch begon zijn mémoires (die in 1956 onder de titel Verantwoording verschenen) met deze zin: ‘Na een zeven-enveertig jarig verblijf in Indonesië zie ik op mijn leven daar terug met sterke gevoelens van dankbaarheid, van liefde voor het prachtige, gulle land en warme vriendschap voor de daar inheemse bevolking, wier wezen gekenmerkt wordt door ongekunstelde trouwhartigheid en eenvoudige goede trouw’, woorden die elke ‘oudgast’ - zelfs de meest koloniaal-gezinde - hem onmiddellijk zou hebben nagezegd. In Indië lag het terrein waar Koch strijden kon, waar hij het socialisme kon belijden in zijn anti-kolonialisme. Merkwaardig is ook, dat Koch bij al zijn strijdbaarheid en tegendraadsheid, bij al zijn liefde voor de Indonesiër, de habitus bleef behouden van de echte Nederlander, in het bijzonder van de ‘ethische’ Nederlander, die hij juist - uitgaande van zijn aan het marxisme ontleende visie op de koloniale ontwikkeling - bestreed. Bij Koch, zo krijgt men wel eens de indruk, was zijn socialistische denkwijze, een theoretisch hulpmiddel om zijn ethische instelling vorm te geven. Dit bond hem ook aan de ‘ethici’ die in het begin van de 20-ste eeuw hun intrede in Indië hadden gedaan; dit deed hem ook zo mild oordelen over zelfs een figuur als

[p. 10]

generaal Van Heutz, dit verklaart zijn vriendschap met zendingsmensen en missionarissen, die hem zeker op het punt van het marxisme niet zullen hebben gevolgd.

Als ‘ethicus’, zo wil ik hem het liefste zien, als iemand wiens ‘diepere lagen van zijn geest’ - naar de woorden van één van zijn vrienden - in beweging worden gebracht door een soort ‘caritas’ of humaniteit, en niet als de toch wel wat starre dogmaticus, wiens analyse van de koloniale verhoudingen nooit verrassingen bood. Men wist, uitgaande van een bepaalde wijze van redeneren die alles op ‘belangen’ terugbracht, altijd wel wat Koch over bepaalde gebeurtenissen, regeringsmaatregelen of bepaalde voorvallen zou schrijven, op een wijze die hij - op hemzelf toegepast - verontwaardigd zou hebben afgewezen. Doordat men zijn uitgangspunt kende, kregen zijn prognoses over de ondergang van de koloniale maatschappij het karakter van ‘toevalligheid’, die Koch zeker,, ‘wetmatigheid’ zou hebben genoemd.

Maar hij was een integer mens, iemand die nooit naar een compromis zocht, iemand die bij zijn handelingen geen duimbreed van zijn principes zou zijn afgeweken. Daardoor bezat hij als ongelovige de rustige zekerheid van de gelovige, die hij krachtens zijn beginselen bestreden zou hebben. Men kon Koch een zekere allure niet ontzeggen; hij maakte indruk, hij dwong respect af. Er ging van hem een aantrekkingskracht uit door zijn rechtschapenheid, zijn durf en integriteit; hij was een man waar men achting en sympathie voor kon voelen ook als men zijn betekenis in niet al te grote proporties wilde zien. Koch kon zich moeilijk geven, hij omgaf zich met een beschermende laag van hoffelijkheid en formaliteit en toch was hij als een magneet die aantrok. Hierdoor - niet alleen door zijn werkkracht en zijn belangstelling - kon hij zulk een voortreffelijk tijdschriftleider zijn. Ik heb Koch als zodanig gekend als redacteur van Kritiek en Opbouw, het enige blad waarin ook Du Perron zich tijdens zijn later verblijf in Indië ‘thuis’ zou voelen; ik weet hoe Koch in staat bleek zijn medewerkers naar zich toe te trekken; hij verstond uitstekend de kunst een kring te vormen.

Kortgeleden - hij heeft de uitgave helaas niet mogen beleven - verscheen van Koch onder de uitstekend gevonden titel Batig Slot (met een toespeling op de Nederlandse batig slot-politiek ten opzichte van Indië) een boek met 25 korte levensbeschrijvingen van ‘figuren uit het oude Indië’, uiteenlopende figuren: kolonialen, ‘ethici’ en socialisten, Nederlanders en Indonesiërs, ambtenaren en particulieren, journalisten en politici. Merkwaardig, géén schrijvers, geen kunstenaars en node mist men het portret van Du Perron, zoals deze zich aan Koch moet hebben vertoond in de jaren tussen 1937 en 1939.

Het is als men het geheel gelezen heeft, een weemoedig boek geworden - niet alleen omdat dit alles voorbij is, maar vooral omdat dit zo onherroepelijk ‘verbruikt’ blijkt, om de woorden van één van hen te citeren. Hoeveel goede wil, hoeveel opoffering, hoeveel oprecht sentiment, hoeveel werkelijke liefde voor Indonësie en de Indonesiër is eenvoudig teloor gegaan, nutteloos uitgegeven. Deze mensen, deze tijdgenoten van Koch, zijn politieke vijanden en medestrijders, ze zijn met hart en ziel aan Indië en Indonesië verbonden geweest, ze zijn ‘les hommes de bonne volonté’ bekneld tussen de koloniale samenleving en de golf van nationalisme. Ze zijn in een tragische positie geworpen (die velen van hen echter niet meer hebben beleefd): als Nederlander te hebben gestreden voor het Indonesische nationalisme en in het verloop der revolutie als Nederlander te zijn teruggewezen. Zulk een ‘mens van goede wil’ was ook Koch-zelf. Als hij in dit boek zou hebben ontbroken, zou dit een omissie zijn geweest, maar hij ontbreekt gelukkig niet. De verzorger van deze bundel, J.H.W. Veenstra, vriend van Koch uit de tijd van Kritiek en Opbouw, schreef de ontbrekende levensschets. Hij heeft voor de feiten teruggegrepen op een boekje van D. de Vries; hij heeft ze verwerkt in een beschouwing, bewonderenswaardig in de formulering van Kochs kwaliteiten en tekortkomingen, ook daar waar ik niet helemaal met Veenstra mee kan gaan. Deze bijdrage over Koch zelf in het boek dat Koch ons naliet, moet Veenstra heel wat hoofdbrekens hebben gekost, misschien vooral doordat hij moest zoeken naar de juiste toonhoogte. Welnu, Veenstra is er voortreffelijk in geslaagd deze te vinden: zó schrijft men over een oudere vriend met sympathie en distancie, precies met dìt accent.