Hollands Weekblad. Jaargang 2

[p. 13]

Rudolf Steiner en de antroposofische beweging
E. Damen

Honderd jaar geleden, op 27 februari 1861, werd in Oostenrijk Rudolf Steiner geboren. Op 30 maart 1925 stierf hij in Zwitserland na het grootste deel van zijn leven in, althans vanuit, Duitsland te hebben gewerkt. Zijn nalatenschap is de antroposofie, als beweging weinig in de openbaarheid tredend en wellicht nog het beste bekend in samenhang met de pedagogische activiteit der Vrije Scholen, waarvan een zevental in Nederland. Het min of meer centrale punt van de antroposofische beweging is het Goetheanum in Dornach (Zwitserland) waar eenmaal per jaar een opvoering plaats heeft van Goethes volledige ‘Faust’. Naast de scholen zijn er in Nederland verschillende medische instituten, het tehuis Bronlaak te Oplo (NB) voor zwakzinnige jongens, een organisatie voor biologisch-dynamische landbouw met een centrum te Warmond en ten slotte een beweging voor religieuze vernieuwing met gemeenten in alle grotere plaatsen en een centrum in 's-Graveland. Een zeer omvangrijke antroposofische litteratuur is toegankelijk via bibliotheken in Amsterdam en Den Haag. Hoewel antroposofische instellingen en organisatorische eenheden in alle beschaafde landen aanwezig zijn, is de getalsterkte gering en ligt het overwicht bij intellectuelen en kunstenaars, merendeels in de maatschappelijk gegoede groeperingen. Binnen dit nogal besloten kader en dan nog voornamelijk in Dornach en van daar uit wordt op het ogenblik de terugkeer van de datum 27 februari herdacht omdat de honderd jaar vol zijn. Er treedt uiteraard wel iets van naar buiten, doch bijzonder in de hand werkt men dit niet, hoewel de tijd voorbij is, dat de antroposofie bestreden werd van de kant der traditionele religieuze groeperingen. De antroposofie is een gevestigd en geaccepteerd verschijnsel, doch beperkt in uiterlijke activiteit; de gangbare Nederlandse aanduiding ‘Antroposofische Beweging’ is een onbevredigende weergave van het Duitse ‘Antroposophische Gesellschaft’.

De antroposofie is geen godsdienst noch een stelsel; het is een door dr. Rudolf Steiner geinaugureerde methode om de functie en de zin van de mens te doorgronden, in zijn relaties tot de waarneembare omgeving, maar ook tot de niet lichamelijk waarneembare omgeving (een gedachte kan men niet zien). In de van het Grieks afgeleide naam ligt opgesloten, dat gestreefd wordt naar een zo volledig mogelijke kennis van de mens. In zekere zin en meer van het religieuze uit werd de antroposofie voorafgegaan door de teosofie, maar een relatie van Rudolf Steiner met de teosofie in het begin van deze eeuw is slechts van zeer korte duur geweest, mede omdat Rudolf Steiner ervan uitging, dat een onderzoek naar de geestelijke kanten van het menszijn op dezelfde onbevangen en onbewogen wijze moest en kon plaats hebben als het fundamentele onderzoek der materie. Hij kwam

[p. 14]

met deze opvattingen meer geprononceerd voor de dag nadat hij enige jaren in Weimar had gewerkt en daar de uitgave had bezorgd van het natuurwetenschappelijke oeuvre van Goethe, dat tot aan het einde van de negentiende eeuw nauwelijks de aandacht had getrokken. Hoewel Rudolf Steiner een deel van zijn academische jaren aan de Technische Hogeschool doorbracht, raakte hij steeds meer van het natuurwetenschappelijke in het geesteswetenschappelijke vaarwater en doctoreerde hij tenslotte in de filosofie. Zijn oeuvre, voor zover niet betrekking hebbend op de antroposofie (daarover hield hij meer dan 1000 voordrachten en lezingen) is dan ook overwegend filosofisch, afgezien van de Goethe-uitgave en enkele uitschieters in sociale en letterkundige richting.

Het leven van Rudolf Steiner is wat het uiterlijke betreft te verdelen in drie perioden. Zijn jeugd bracht hij door in de Oostenrijks-Hongaarse monarchie toen deze in wezen als gevolg van de onbevredigende sociaal-economische structuur al op haar laatste benen liep. Er volgde toen de Duitse periode, eerst Weimar en daarna Berlijn, waarin zich het bankroet van het negentiende eeuwse politieke wereldbeeld al begon af te tekenen. Van Zwitserland uit volgde toen de derde, meer internationale periode. In die laatste periode werkten tal van zijn ideeën vernieuwend en inspirerend, zodat toen de antroposofie vrij snel verbreiding kreeg. Dit lokte hier en daar sterke reacties uit en bestrijding, die zich vaak op zijn persoon concentreerde. Nadat hij zich in 1925 in letterlijke zin had doodgewerkt viel de bestrijding grotendeels weg. Vijf jaren na zijn dood werd bijv. in Het Schild, het Nederlandse katholieke-apolegetische tijdschrift, de antroposofie besproken en afgewezen in hoffelijke bewoordingen en met respekt voor de man. Hoewel het meeste verzet tegen Rudolf Steiners denkbeelden bestond in een negatief schouderophalen, zagen in later jaren de grootmeesters van het Duitse nationaal-socialisme vrij scherp waar de antroposofie een bedreiging vormde voor hun wereldbeschouwing, zodat zowel in Duitsland als in de bezette landen een grootscheepse uitroeiingsactie werd ondernomen, waarbij overigens de Amsterdamse Vrije School (genaamd naar Geert Groote) door een administratieve fout over het hoofd werd gezien.

Al was hij een man van uitzonderlijke visie en daardoor in veel zijn eigen tijd ver vooruit, toch kwam hij voort uit de negentiende eeuw, die net over haar hoogtepunt heen was toen hij het levenslicht aanschouwde. Deze negentiende eeuw heeft de overheersing van het leven door de technologie gebracht. Terwijl daardoor aan de ene kant de afstanden werden overwonnen, werden aan de andere kant de consequenties van misslagen en misstanden veel massaler, hetgeen het beste te zien is aan de sociale ontreddering tegen het einde der negentiende eeuw in de industrielanden en aan het optreden van grote oorlogen. De geweldige versnelling van alles door de technische ontwikkeling maakte de mens steeds machtiger, maar tegelijk ook steeds hulpelozer. Deze hulpeloosheid en enorme afhankelijkheid van de materie bracht de mens in verwarring omtrent de zin van dit alles. De traditionele religieuze vormen van christendom (God bestuurt de wereld) verloren aan overtuigingskracht en het uitmonden van een mensenleven ‘in den schonen hemel’ bevredigde de steeds rationeler denkende mens niet langer. Tussen de mensheidsontwikkeling sinds de komst van het christendom en een nieuwe in veel opzichten verschrikkelijke tijd van steeds meer toegepaste natuurwetenschap zonder morele verantwoordelijkheid sloeg Rudolf Steiner voor velen een brug. Het is een brug van weinig conventionele constructie en het is verder ieders eigen zaak in hoeverre en of hij er gebruik van wil maken. Er is geen dogma en bijgevolg geen dwang; een der werken van Rudolf Steiner heette Filosofie der vrijheid. Een ander boek en min of meer de basis van het antroposofische denken heet

[p. 15]

echter Wie erlangt man Erkenntnisse der höheren Welten en met zo'n titel alleen al heeft de twintigste eeuwer zo zijn moeilijkheden. Dat is namelijk precies de tragedie van deze tijd, dat de dagelijkse krachtmeting met de materie zoveel van de mens vergt en dat hij daarop zo eenzijdig wordt voorbereid, dat de nieuwsgierigheid naar die ‘höhere Welten’ nauwelijks aanwezig is wanneer niet een bepaalde aanleg voorhanden is; daarenboven doet men niet vlug moeite om zich bij een minderheid aan te sluiten.

Er zijn natuurlijk nu niet veel mensen meer, die in de volle rijpheid des levens Rudolf Steiner hebben gekend. Er zijn echter zeer goede biografieën en hij schreef zelf Mein Lebensgang, dat afgezien van de verhaalde feiten een mooi boek is. Op degenen in de generatie van nu, die als kind in het begin van de twintiger jaren door hun levensomstandigheden hem hebben ontmoet, heeft hij een zeer diepe indruk gemaakt, veelal verregaand hun levensloop bepaald. Tot de plichten der dankbaarheid diergenen kan ook gerekend worden om niet omwille van de publicistische sensatie of actualiteit in een paar volzinnen even te formuleren wat de antroposofie nu precies is.

In een wereld van toenemende specialisatie en oppermachtige specialisten was hij een ongemeen veelzijdig man, die met artsen, met economisten, met agrariërs, met schilders en architecten, met historici en filologen op voet van gelijkheid over hun vakgebied kon spreken. Dat is op zichzelf al meer dan genoeg om argwaan te scheppen. Hij had iets van de veelzijdigheid van Goethe, die hij overigens zelf van een geheel nieuwe kant aan de wereld voorstelde.



Nu na Einstein en Bohr de natuurwetenschappelijke inzichten niet minder dan een revolutie doormaakten, zijn er nóg bij het middelbaare onderwijs gediplomeerde leerkrachten, die op grond van negentiende eeuwse inzichten Goethes ‘Farbenlehre’ voor onzin uitmaken met een vage verwijzing naar de oudere Newton. Het hele oeuvre van Rudolf Steiner is vol met dingen, waarvoor hij slag moest leveren tegen het vooroordeel van zijn tijd, en nu intussen de inzichten zich gewijzigd hebben, is het slechts in een kleine kring bekend, dat hij het bij het rechte eind had. Door zijn didaktische aard en door zijn publicistisch werk trad hij met een zekere beslistheid op, wat men autocratisch heeft genoemd. Tal van antroposofen doen daar nog een schepje op door niet met geduld en toewijding iets uit te leggen, maar de dooddoener te hanteren: Dr. Rudolf Steiner hats gesagt. Zo'n soort ‘Roma locuta, causa finita’ waarmede men tegenwoordig niet meer moet aankomen en wat zeker niet in Steiners geest was. Het werk en de denkbeelden van Rudolf Steiner zijn niet licht toegankelijk; zij zijn niet in een vlot stuk, een dunne pocket of drie minuten t.v. even door te geven. Voor een ‘beweging’ is dat wellicht een handicap, maar voor een ‘Gesellschaft’ minder. Rudolf Steiner was ook ergens de man van de midden-Europese, de Duitse, zending, tussen Oost en West. De antroposofie is weliswaar overal ter wereld te vinden, maar geen wereldbeweging omdat zij geen fanatici kent, geen dogmatici en geen strijdleuzen. Haar aanzien is dus bescheiden in het maatschappelijk bestel. Doch wat is de waarde van het aanzien?