Hollands Weekblad. Jaargang 2

[p. 15]

Bedenkingen na het Afscheid
C. Bittremieux

De roman Het Afscheid van Ivo Michiels, die nu door De Bezige Bij en Ontwikkeling als ‘litteraire reuzenpocket’ is herdrukt (een reuzenpocket blijkt een pocket van eveneens ± 150 blz. te zijn, maar met luchtiger bladspiegel en bredere marges; ook duurder; m.a.w. een pocket die afstand wil nemen) verscheen voor het eerst in 1957 bij De Clauwaert, een na de oorlog opgerichte Vlaamse uitgeverij, en is toen bekroond met een van de vele literaire prijzen, die van het Nieuw Vlaams Tijdschrift.

Michiels (geboren in 1923) was al een tiental jaren eerder begonnen te publiceren. Zijn eerste boekje was, meen ik, Daartegenover, een bundel gedichten, voorafgegaan door een manifest in proza namens de redactie (Michiels, Paul de Vree en Adriaan de Roover) van de poëziereeks ‘Mens en Muze’, waarvan de bundel deel uitmaakte. In dat manifest werd om een nieuw soort tegelijk realistische en heroïsche poëzie gevraagd, maar ik kan me niet herinneren dat de gedichten aan die eis in een van zijn termen voldeden. Van wat na Daartegenover en vóór Het Afscheid verscheen, een vijftal boeken, las ik alleen Kruistocht der Jongelingen en De Ogenbank. Het eerste is een op vele plaatsen sympathieke maar erg onhandige roman waarvan de gegevens teruggaan op de meidagen 1940, toen ‘alle Belgische jongelieden tussen 16 en 35 jaar’ bevel kregen zich op eigen middelen naar Frankrijk te begeven. De Ogenbank is een technisch knappere, maar nogal drakerige problemenroman, ook weer met de oorlog als achtergrond.

Op de kaft van de King Size editie van Het Afscheid kan men lezen, dat de schrijver al dit tussen 1947 en 1957 ontstane werk als ‘gevoeglijk te verwaarlozen’ beschouwt. Tussen twee haakjes: wie denken de uitgevers (of zij die hun kaften volschrijven, dus vaak de auteurs zelf) dat hun lezers eigenlijk zijn? De tekst op de achterkant van Het Afscheid lijkt wel geredigeerd met de bedoeling, alleen zwakzinnigen tot lezen aan te sporen:

‘Toen vond hij het welletjes en besloot voorgoed afscheid te nemen van zijn “periode bleue”, maar werd hierin nog even gehinderd door zijn activiteit als kineast: in 1955 maakte hij met twee vrienden de Nederlands gesproken speelfilm “Meeuwen sterven in de haven”, de eerste Vlaamse speelfilm die het ooit op een buitenlands Festival (Cannes) tot een vertoning bracht. De film werd van Irkoetsk tot de Krim met hartroerende geestdrift begroet als een voorbeeld van westerse decadentie. In 1957 ging “Het Afscheid” dan toch door (...) zodat hij in '58 definitief kon debuteren met een eerste fragment uit Journal brut: Ikjes sprokkelen’.

Misschien moet die toon aan verlegenheid worden toegeschreven. Maar een zinnig uitgever zou zoiets potsierlijks toch niet mogen doorlaten. Het minste wat van hem verwacht wordt is, dat hij doet alsof hij het virtuele publiek van litteraire reuzenpockets voor vol aanziet.

Intussen, Het Afscheid lijkt me een beter boek dan de twee die ik zoëven noemde. Toch kan ik niet zeggen dat het mij werkelijk geboeid heeft; bij de tweede lezing kon ik er maar met moeite doorheenkomen.

Er is in Het Afscheid - om in een paar trekken het verhaal te schetsen - een marconist, Pierre Wesselmans, wiens schip in de thuishaven komt aanleggen. De bemanning krijgt echter opdracht zich iedere dag te melden. Niemand weet dus waar hij aan toe is. Voor Pierre Wesselmans, die aan de rand van de havenstad woont, betekent het bevel dat hij telkens opnieuw een onzeker afscheid zal nemen van zijn vrouw en zijn kinderen. Hij krijgt dus nauwelijks de gelegenheid zich weer in te werken in een sfeer waarin hij de hemel weet hoelang weer zal moeten wonen. Hij heeft overigens ook behoefte aan die sfeer, maar dan op een basis van een intieme vervreemding. Dat is één lijn waarlangs de roman zich voortbeweegt - uitermate traag voortbeweegt. Een andere is, dat Wesselmans zich verwijt niets te hebben gedaan voor de steward Jessen, die 120 km hier vandaan woont. (Merkwaardigerwijze is de eerste paragraaf van het boek, en alleen deze, uit de optiek van die Jessen geschreven. Het is mij niet duidelijk waarom). Die twee lijnen samen geven een verhaal, waarin Pierre Wesselmans de eerste dagen naar huis gaat, maar een volgende naar Jessen op zoek blijft. Zijn vrouw van haar kant gaat naar hém op zoek, en terwijl ze zo, elk met een verschillend doel, door de stad op de dool zijn, ontmoeten zij elkaar weer, hetgeen aanleiding geeft tot een omhelzing even voor het nieuwe, misschien ook weer voorlopige afscheid.

Dit lijkt meer de stof voor een novelle dan voor een roman te zijn, en het was inderdaad misschien beter geweest als Michiels er ‘maar’ een novelle, ik bedoel iets korters van gemaakt had. Het Afscheid is nog een vrij kort boek gebleven, maar het doet even lang aan als Kruistocht en De Ogenbank, die ondanks hun bewogener peri-

[p. 16]

petieën ook al niet van langdradigheid vrij te pleiten waren. Ik heb de indruk dat hier vooral de, door de schrijver blijkbaar bewust gewilde ‘wezenloosheid’ van de sfeer voor de langdradigheid verantwoordelijk is. In Het Afscheid wordt min of meer automatisch, gedachteloos gehandeld, als het ware in afwachting dat er aan het eind een werkelijke, geldige reden voor het handelen zal opdagen. De vraag blijft na de laatste regel open of die reden er is, het lijkt haast van niet. De zaak is, dat alles zich al veel vroeger heeft afgespeeld, uitgespeeld. Zo althans begrijp ik de vele ‘terugblikken’ die de actualiteit van het verhaal doorlopend onderbreken - terugblikken vooral naar de verschrikkingen van de oorlogstijd, in Frankrijk en in Duitsland, waar Pierre Wesselmans zijn idealen kwijt is geraakt. In die zin is Het Afscheid een vervolg op boeken als Kruistocht der Jongelingen en De Ogenbank, of liever een poging om met het overschot van de daaraan ten grondslag liggende ervaringen nog een fabel voort te brengen. Dat overschot is een soort knaging van het geweten, dat zijn schuldgevoel niet helemaal kan wegwerken maar er geen omschreven object meer voor heeft.

De overeenkomst van thema's en motieven in de drie boeken is opvallend: de breuk met het verleden, het isolement van het individu in de maatschappij, het zoeken naar solidariteit, het gevoel van verantwoordelijkheid tegenover anderen (leidend tot een conflict tussen liefde en vriendschap), de vluchtige intimiteit tussen man en vrouw als enige, voorlopige toeverlaat. Maar vroeger was het de nogal wilde kwelling van het ervaren zelf, hier is het na-droefheid, de ‘tristitia post...’ die naar uiting zoekt. Het verhaal doet daardoor bezonkener aan, het is koeler, distanter. Maar het heeft er iets slaperigs van meegekregen. Het soort wezenloosheid, dat de schrijver voelbaar heeft willen maken, heeft in de bouw doorgewerkt. De bezwaren daarvan hadden misschien door een grotere concentratie van de vorm ondervangen kunnen worden.

Ik heb nog andere dingen tegen Het Afscheid. Een daarvan is het artificiële van Michiels' taal, het eigenaardigste mengsel van Vlaams en Hollands met Frans en Engels idioom dat mij in Vlaanderen onder de ogen gekomen is. Met name zijn anglicismen



(‘Haar ogen waren net zo mooi als haar benen waren’) zijn een nieuwigheid in de Vlaamse literatuur, als men Claus' vertalingen naar Dylan Thomas niet meerekent. Het is een taal die telkens weer in een stadium komt waar ze nergens op slaat, en dan onwerkelijk en onecht wordt. Maar goed, dit is een probleem waar wij hier nu eenmaal mee zitten. Een ander bezwaar (het vorige staat er niet helemaal los van) is het modieuze van Michiels' hele trant. Michiels kan ongetwijfeld schrijven, maar het zou de moeite waard zijn eens te zien hoe hij het zou doen als anderen ánders hadden geschreven. Het minst modieuze boek dat ik van hem ken was zijn minst rijpe, Kruistocht der Jongelingen. In De Ogenbank wekten de personages al kennelijk de indruk dat zij er per se als personages van een moderne roman wilden uitzien. In Het Afscheid, ook in Ikjes sprokkelen waarin de auteur zelf personage is, en in het daaropvolgende Albisola Mare, Savona, dat volgens de jongste usus in Italië speelt, ligt de poging om het te halen er steeds dikker op. Tenslotte noteerde ik nog dit vreemde verschijnsel, dat een boek waarin de toon zo gedempt, neerslachtig, neergedrukt wil zijn, zo vaak naar het literaire toe overdone is. Een voorbeeld uit het begin, de ontmoeting tussen Jessen en Wesselmans:

‘... en plotseling zag hij Wesselmans over de reling hangen. “Wes”, mompelde hij verrast, kijkend naar de gestalte die onbeweeglijk over de reling hing gebogen, een beetje als de krul van een vraagteken. Vanzelf dacht hij: Wesselmans is een vraagteken, Wesselmans is twee dingen: marconist en vraagteken’ ...

Wij denken: Jessen is maar één ding: letterkundige, en hij heeft een boekje op zak om zijn invallen op te schrijven. En om te eindigen een stukje dialoog in die trant:

- ‘En alle dagen afscheid nemen, zei ze.

- Alle dagen terugkomen, zei hij (...)

- Alle dagen, zei ze, tot de Gambetta vaart.

- Tot zij vaart. En daar kom je ook van terug.

Dat zal dan mijn laatste vaart zijn geweest.

- Vroeg of laat, zei ze, maken we allemaal een laatste vaart, we weten alleen niet wanneer.

- U praat als hij.

- Ja, zei ze. Soms wel. Waarschijnlijk omdat we getrouwd zijn. Misschien trouw je wel daarom, opdat de een zou leren, te praten gelijk de ander.’

Herdrukken vallen niet altijd mee.