Hollands Weekblad. Jaargang 2

[p. 8]

Berlijn: Oost en West
Renate Rubinstein

De ‘Europäische Bildungsgemeinschaft Eiserner Vorhang’ is een organisatie die in 1952 opgericht werd op Duits initiatief. De bedoeling was er een onafhankelijk lichaam van te maken, gefinancierd door alle regeringen van West Europa. Wat er precies misgegaan is wordt door de E.B.e.V. niet onthuld, maar ondanks vriendelijke aanbevelingen door de Raad van Europa bleken er tenslotte maar twee regeringen bereid de onderneming te subsidieren: de Duitse Bondsrepubliek en Nederland. Het Europäisch mocht dus in de naam blijven en daarmee aan een instelling die ten dele specifiek Duitse propaganda maakt de allure geven van een internationaal voorlichtingsinstituut. De voorlichting wordt in wekelijkse cursussen gegeven aan groepen van studenten, journalisten e.d. die er de gelegenheid krijgen d.m.v. lezingen, films en bezoeken aan Oost Berlijn een indruk te krijgen van de praktijk van het communisme, met name dat van de D.D.R. Berlijn is daar de aangewezen plaats voor omdat het toegang biedt tot het enige stukje Rood Oosten dat nog door onbevoegden bezichtigd kan worden. Ze hoeven er, tenminste wanneer ze naar W.-Berlijn vliegen niet eens dat stempel in het paspoort voor te riskeren dat, naar men zegt, de B.V.D. voor de deur brengt en het burgemeesterschap daarmee van de baan. Ieder die het niet gelooft kan er morgenochtend al zijn: hij hoeft dan nog maar in de ondergrondse te stappen om na een paar haltes het allemaal met eigen ogen te zien, de politie en de puinhopen, de lelijke parken en de militante monumenten, de droefgeestige boekhandels en de geestdriftige leuzen. (Boven de berenkooi aan de Märkische Platz: ‘De Beren brommen je toe: vervul het 7 jaren plan’). Oost Berlijn lijkt op Moskou als Rotterdam op Phoenix, Arizona, en de Stalin Allee is zelfs een puur stukje moedertje Rusland, alleen hier en daar ongezellig gemaakt door muurhoge foto's van Auschwitz-lijken en crematoria. De bedoeling daarvan schijnt niet een memento voor het eigen verleden maar een waarschuwing voor de buurstaat.

Het is dus een heel goed idee om van Berlijn gebruik te maken voor het aanschouwelijk onderwijs in communisme, hoewel het mij niet helemaal duidelijk is wat men er eigenlijk mee wil bereiken en of het nu juist voor Nederlandsers en Duitsers nog zo nodig is. In West-Berlijn heeft de contrapropaganda al zulke vormen gekregen als b.v. het verplicht deelnemen aan een zomercursus over Marxisme - Leninisme voor studenten aan de Freie Universität. Goed, dat moeten zij weten, maar of het nu ergens goed voor is dat niet-communistische en niet-derdewegse Leidse studenten nog meer tegen het communisme zijn dan gewoon tegen, lijkt me de vraag. Mij in elk geval benam de stroom van redevoeringen, pamfletten, kranten en films ter voorlichting uitgegeven door de Bonnse ministeries, een poosje lang het plezier in onze vrije helft. Niets is zo deprimerend als de dreun van propaganda, en wanneer die dan nog komt van de kant van Katholieken, Elsevierlezers of Duitsers, en er geen alternatief geboden wordt dan tussen Kremlin en Vatikaan dan wil ik alleen nog maar weg wezen. Eén voordeel heeft die ideologische preoccupatie van Duitsland misschien: over de Bom geen woord. Ook wat dat betreft doet het land ouderwets aan, niet 19de eeuws zoals het bomloos Jamaica, maar dertiger jaren: men haat elkaar met zoveel intensiteit dat men voor bijkomstigheden geen aandacht heeft.

Maar er zijn nog andere, zinlozer, ouderwetse kantjes aan de E.B. propaganda en misschien verklaren die wel waarom, behalve de onze, alle West Europese regeringen hun officiele steun weigerden. (Hoewel niet waarom Nederland een uitzondering vormt). De E.B. heeft namelijk nog een latente functie die in Duitse ogen misschien slechts een vanzelfsprekend gevolg is van de eerste. Die is om naast de Wiedervereinigung ook begrip in het buitenland te werken voor het terugwinnen van de Ostgebiete. Op de kaft van een door de Deutscher Bundes Verlag uitgegeven naslagwerk over de ‘Sowjetische Besatzungs Zone’ staat. ‘Die S.B.Z. ist die Mitte unseres dreigeteilten Vaterlandes, zwischen der Bundesrepublik und den Ostgebieten

[p. 9]

unter Polnischer Verwaltung; sollte darum niemals als “Ostzone” bezeichnet werden’. De Duitser die Ost noemt wat, ook volgens het verdrag van Versailles naar ons verzekerd werd, pas Mittel Deutschland is, hoort tot het soort ‘fetter Bürger’ die zich in het westelijk deel van het Reich tevreden stelt met het Wirtschaftswunder en het vaderland maar liefst in zijn sop gaar zou laten koken. Zo althans werd ons de situatie beschreven door de woordvoerder van het Ministerium für Gesamtdeutsche Fragen. Een blonde jonge man, wat stijfjes nog in zijn burgerkleding, met een open glimlach en durchaus viel Verständniss er voor dat wij, zoals alle buitenlanders, voor de Duitse zaak nog niet volledig begrip hebben. Met name de Polen en de Engelsen, zei hij er bij, de eersten omdat ze door hun - zeker heel begrijpelijke - verbittering niet helemaal rechtvaardig tegenover deze kwestie staan en de laatsten - zeer zeker begrijpelijk - omdat ze vrezen dat onze economische concurrentie, toch al zo groot, door ons wederverenigd Duitsland hen helemaal de das om zou doen. Maar, zei hij, wij respecteren dat en zullen bij het terugwinnen van deze gebieden die tijdelijk nog onder Pools beheer staan, zo weinig mogelijk aanspraak op buitenlandse steun maken.

Er schijnt geen volledige overeenstemming te bestaan over de gebieden waarop men aanspraak maakt. De officiële streefgrenzen van het Duitse Rijk anno 1961 komen ongeveer overeen met die van 1937, maar er zijn kleine variaties.

De meest bescheiden kaart toont tussen vaal gekleurd buitenland, een vleeskleurige lap Duitsland met een licht rose aanhangsel ten Oosten van de O.-N.-linie. Een andere, uitgegeven door het Bondsministerie voor verdrevenen etc. maakt al geen kleurverschil meer: een massale bonk blauw met een los stuk blauw in Polen (Oost Pruisen, Pools èn Russisch) steekt fier af tegen het oostelijk rood. Met Polen's oostkant wordt gehannest: soms blijft er niets dan wat omstreken van Warschau over, een andere keer echter werpt men het zomaar het aan Rusland afgestane Oostelijke deel toe. Pommeren, Silezië en Oost Pruisen echter zijn Duits en door middel van stippellijnen geeft men aan van Memel en Kattowitz weliswaar afstand gedaan te hebben maar het daarom nog niet helemaal vergeten te zijn. Niet iedereen denkt er trouwens zo toegefelijk over. Uit een advertentie in het tijdschrift ‘Deutsche Fragen’ blijkt dat er een werkje ‘Ostdeutsche Heimat’ verschenen is dat de lezer een overzicht biedt over de ‘Heimatlandschaft’. Op de 3 boven genoemde provincies volgt Sudetenland usw. Ik zou het wel eens willen zien, dat usw. intrigeert mij.

Het hele geopolitieke gedoe doet neurotisch aan. Men beroept zich er bij op het verdrag van Versailles dat nu ineens in Duitsland de erkenning krijgt die men er indertijd niet aan gaf. Men geeft toe dat er in deze Heimatlandsschaft sinds 16 jaar geen Duitser meer woont, zelfs dat er maar weinig nu nog bereid zouden zijn zich uit hun nieuwe Heimat en ongekende welvaart los te rukken om, als ze mochten, weer terug te gaan. Men verzekerde ons de Polen op andere wijze dan met kanonnen te willen overtuigen van de Duitse rechten. Men bood



zelfs aan een ‘Europeanisering’ van het omstreden gebied als genoegdoening te kunnen aanvaarden, maar men gaf nooit toe dat het moment misschien gekomen was om op Europeser wijze over deze stukken grond te gaan denken. ‘U weet niet wat het is’, werd ons door verschillende woordvoerders, vermoeid door onze routine- bezwaren, gezegd, ‘om uit het vaderland verdreven te worden’. Maar het buitenland, zeiden wij, dat heeft toch al lang de O-N grens geaccepteerd. De beleefde jonge ambtenaar hield vol met de monomanie van een geslacht van paranoiici achter zich: ‘het buitenland heeft ook gezegd dat er met ons Duitsers iets mis moet zijn dat wij ons zomaar bij het verliezen van een deel van ons rijk neerleggen’. De krant die dit schreef, de Zürcher Allgemeine in 1947, werd herhaalde malen als een soort bewijsstuk aangesleept.

‘De moeilijkheid met de Duitsers’, zei M., de organisator van onze cursus, ‘is dat ze nu eens te zeer dan weer te weinig nationalistisch zijn.’ Ik vond dit een kryptische opmerking maar voor M. zich het hoofd over een uitleg had hoeven te breken, bracht een met ons meegekomen professor uit L. al het verlossende woord:

[p. 10]

‘net als de Amerikanen’, hielp hij en M. zei geen nee.)

M. is een Duitstalige Let. Ik vroeg hem eens naar wat hij in de oorlog gedaan had. Hij had aan het Oostfront gestaan, had zich, zei hij, in 1940 vrijwillig naar Duitsland begeven (dank zij het Ribbentrop-Molotovpact) om tegen de Russen te kunnen vechten. Hij kende ze maar al te goed, nog van de jaren '19-'21. Ik moest niet vergeten, zei hij ook, dat veel mensen die zich aan Hitlers kant hadden geschaard idealisten geweest waren. Hij stond er overigens nog compleet bij, alleen zijn stem was permanent schor, maar met de resignatie van een jeugdherbergvader accepteerde hij toch het Amsterdams onvermogen om onder lezingen het roken te laten.

Wat nu te doen met de kranige Bildunggemeinschaft? Ik zie niet in waarom juist de Nederlandse regering geld moet uitgeven om ons van de meer specifiek Duitse visie op het wereldgebeuren op de hoogte te brengen. Het herhaald aanhoren van de opmerking: ‘Die Kommunisten sind ja noch viel schlimmer wie die Nazis’ draagt er minder toe bij ons banger te maken voor de communisten dan ons te doen twijfelen aan de betrouwbaarheid van onze woordvoerders. Men maakt namelijk twee vergissingen: ten eerste door juist de meest rechts gezinde individuen als onze beste bondgenoten tegen het communisme te beschouwen, en ten tweede door in het algemeen zoveel propaganda nodig te achten. Eigenlijk zou er voor onze voorlichting niet veel meer nodig hoeven te zijn dan een goedkoop hotelletje in Berlijn van waaruit men een paar dagen lang gelegenheid krijgt in Oost Berlijn rond te wandelen. Het succes is verzekerd, want de D.D.R. is het afstotelijkste land van Oost Europa, het minst verbloemd een pure dictatuur, een hoop ruïnes versierd met spandoeken, afgezet door politie. Op de grens van de westelijke sektor staat een enorme stellage waarop 's nachts met elektrische letters het nieuws uit de vrije wereld naar het Oosten gestraald wordt. In die straat is het aan de Oostkant verboden stil te staan, en agenten letten er op dat men zich met neergeslagen ogen voortrept. Er hangen spandoeken met een tekening die symbolisch is voor een staat die tot de tanden gewapend zich opmaakt om tegen de oorlog te strijden: een stoere hand die op het punt staat met een hamer op een atoombom te slaan. ‘Pas op, hij gaat af!’ zou je willen roepen, maar in tegenstelling tot hun landgenoten in het Westen, mag je dat de Duitsers hier niet eens meer zeggen.