Hollands Weekblad. Jaargang 2

Mechanieken
D. Hillenius

Ezra Pound is met moeite van de galg gered en voor enige tijd levenslang in een krankzinnigenbewaarplaats opgesloten. Heel aardige, erudiete mensen zeggen in volle ernst dat het bij de berechting van iemand geen verschil mag uitmaken of hij al of niet een groot kunstenaar is. Pound was een landverrader en had dus moeten hangen.

Er valt over de rechtvaardigheid van straf in het algemeen nog wel iets te zeggen. Maar in dit geval lijkt het me dat de maatschappij een grote domheid zou begaan door een groot kunstenaar te doden. Een gedode kunstenaar is als de kip met gouden eieren na de slachting. Zo'n kip moet men uit eigenbelang meer dingen toestaan dan een gewone kip.

Merkwaardig bij alle amoraliteit die een staat opbrengt, dat ze een strafbare kunstenaar niet meer gelegenheid geeft tot kunstuitingen. Zo zou er van staatswege een situatie geschapen kunnen worden die in sommige gevallen inspirerend zou kunnen werken. Of zou dat in het geval van Pound al zo zijn? Eerst opgesloten in een kooi, uitgejouwd door een menigte, nu in een krankzinnigengesticht? Beeld van minister van justitie, cynisch erudiet, die een man als Pound aan de ellendigste geestelijke beproevingen blootstelt, met de ijver van een physioloog uitziend naar resultaten.

Physiologie is de afschuwelijkste van alle wetenschappen en tevens een van de intrigerendste. Er is een trapsgewijs toenemende minachting, walging, onlustgevoel, van de beschouwers van het grote geheel t.o.v. onderzoekers van kleinere delen. De natuurpoëet heeft minachting voor mij, de bioloog, die verrukt kan zijn van de bouw, de stand, de sociale organisatie van één dier(soort). Het is een vaststaand feit voor de poëten dat lieden van wetenschap de schoonheid niet meer kunnen zien. Enfin, dat heb ik al geschreven. Maar het merkwaardige is dat ik dergelijke gevoelens koester t.o.v. physiologen, omdat zij niet meer het hele dier (in practijk altans) maar een onderdeel er van uitpluizen. Wat ik ze o.a. verwijt is dat ze geen acht slaan op de pijn van hun proefdier en - als er over pijn niet te discussiëren valt - hun afgestomptheid, het gemak waarmee ze een dier, een harmonische organisatie, uit elkaar tornen. Toch weet ik hoezeer ik zelf geboeid raakte door physiologische proeven Het kapotgeknipte kakkerlakkenlijf, waarvan elk deel een apart pootmechaniekje blijkt te hebben: blijft de linkerpoot achter, dan

[p. 13]

gaat de rechter naar voren.

Zelfs bij lang nadenken weet ik me niet te herinneren of ik ooit zelf een kakkerlak in stukjes knipte. Waarschijnlijk heb ik het dus wel gedaan.

Elke hartstocht boezemt angst in. Elke hartstocht eist moed om er aan toe te geven. Vandaar ook dat de eerste hartstocht zo belangrijk is en daarna voornamelijk de verbodene. De toegestane, de wettelijke hartstocht is er geen. Het element van angst en de moed die te overwinnen zijn er onmisbaar aan. Zowel de wetten en formalismen als tegenwoordig het grotendeels opgeheven zijn daarvan (in kunst, in sexueel leven) zijn de pest. De grootste bloeiperioden van kunst treden op aan het eind van een vormperiode, als de wetten wankelen, maar wanneer elke overtreding nog wel degelijk een overtreding is. Misschien is dit eindelijk de reden waarom zoveel hedendaagse kunstenaars van belang zo'n griezelig nette indruk maken.

De boom die tegen het dak klopt heb ik van zijn lastige tak willen ontdoen. Op het dak zag ik dat de tak kennelijk al zo lang tegen het dak had geslagen, dat er een groot litteken was gegroeid. Ik vond dat zo roerend dat ik de zaak maar heb gelaten zoals ze was.

Intellectuelen hebben vaak minachting voor de theatrale manier waarop de gewone burger zijn gevoelens belijdt. Een prachtig voorbeeld daarvan bij Elsschot in de Villa des Roses, het herhaald vertellen en zelfs opvoeren van de dood van de ouistiti, door de patrones. Intellectuelen zijn dan gauw geneigd om het verdriet achter dat theater niet erg diep te schatten. Maar ik geloof dat dat theater, die sentimentaliteit en opgeschroefdheid, hún manier is van afstandname. Het is als een misverstand tussen vreemde stammen: zij geloven ons verdriet niet omdat ze geen tranen zien of de juiste woorden niet horen en zo doen wij omdat ze niet op de zelfde manier afstand nemen als wij. (Léautaud, die niet gelooft in het verdriet van de moeder van Louis-Philippe, omdat ze tegelijkertijd denkt aan de kosten van de begrafenis. Elsschot is dan een beter psycholoog.)

In het licht van de opvatting van de taal als een versneld chromosoomgarnituur, krijgt de verbranding van bibliotheken, de index etc. een symbolische betekenis: het uitroeien van hele stambomen. Nieuwe generaties zonder de boeken van 2000 jaar West-Europa zijn gelijk aan de generaties van 2000 jaar geleden, hoogstens zou men ze genetisch wat ongezonder kunnen vinden.

De vrijzinnige heilige Albert Schweitzer heeft een waarschuwing laten horen tegen de atoombomproeven. Een Amerikaanse heer heeft daarop een brief geschreven met de vraag of S. eigenlijk wel verstand heeft van atomen en hun gevaarlijkheid. M.a.w.S. moet zijn mond houden.

In Duitsland waren 18 vooraanstaande atoomgeleerden die openlijk hebben gewaarschuwd tegen de atoombom en de proeven er mee. Bovendien hebben ze aangekondigd geen hand te zullen uitsteken voor welk militair atoomproject dan ook. De heer Adenauer heeft toen nijdig gevraagd of de heren wel voldoende verstand van politiek hadden.

Het wordt een beetje moeilijk met de democratie. Aan de ene kant mogen en moeten alle mensen hun mening zeggen over alles wat de staat aangaat. Maar anoniem. Als iemand in het openbaar iets verantwoords wil zeggen, moet hij een bijna onbestaanbaar unicum zijn: hij moet verstand hebben van het ingewikkelde wetenschappelijke onderwerp waarover hij spreekt, hij moet verstand hebben van politiek (minstens zo ingewikkeld) en - wil hij tenminste enig gehoor hebben - hij moet een persoon zijn die om eventueel nog andere redenen, humane b.v., voor een groot aantal mensen iets betekent.

Schweitzer is zoals gezegd iets als een heilige, hij is bovendien medicus van enige faam, kan dus iets van de stralingswerking op het menselijk organisme begrijpen. Hij is vast geen politicus. Twee punten.

De Amerikaanse meneer is een politicus die in een atoomcommissie zit. Over zijn heiligheid weet ik niets; ± twee punten.

De Duitse atoommensen zijn geen beroemde heiligen (± pleonasme) maar - soms - wel beroemde atoommensen, geen politici: één punt. Adenauer is politicus: één punt.

Er zou een arbitragehof ter waardering van zulke uitspraken moeten komen. Anders zou immers door een heilige zonder meer de hele democratie in de war geschopt kunnen worden. Om niet te spreken van zo maar een politicus.

In Aspects of the Novel zegt Forster dat verhalen met een plot hoger ontwikkeld zijn dan zomaar verhalen waar men alleen kan vragen ‘en toen?’. Dit houdt misschien het enige - kleine - bezwaar in dat ik tegen Forsters romans heb. Een plot is volgens mij

[p. 14]

een abstracte keten van causaliteiten, abstract omdat ze pretendeert dat de werkelijkheid iets overzichtelijks, iets van rechte lijnen zou zijn. De werkelijkheid - als men aan causaliteit wil vasthouden - is pluricausaal en als er rechte lijnen zijn, zijn het er toch zoveel dat men een diffuse massa meent te zien. Oorlog en Vrede, ook volgens Forster de grootste roman ooit geschreven, beantwoordt dan ook veel minder aan de eis van een plot. Bij een plot kan men vragen hoe en er zelfs een absoluut antwoord op krijgen, terwijl men in de werkelijkheid dit vragen en antwoorden ook wel bedrijft, maar sinds lang weten we dat de antwoorden nooit volkomen zijn.

Als iemand méér dan één reden opgeeft voor te laat komen op een afspraak, of voor de rechter voor zijn misstappen, is men al gauw geneigd om hem voor een leugenaar aan te zien. Qui s'excuse trop s'accuse. En toch is hij die heldere, andere mogelijkheden uitsluitende antwoorden geeft, bewust of onbewust, zeker een leugenaar, omdat men van te voren kan aannemen dat zijn antwoorden onjuist of maar ten dele juist zijn.

Wat me al lang verbaast is de perfectie die men bereikt heeft in de detective-roman. Psychologie, maar niet alleen uit de boekjes, veel aardige ideeën, alles op een goede plaats gezet.

Mijn verbazing is dat deze boeken niet tot de litteratuur worden gerekend, terwijl zoveel andere boeken zonder graat, zonder ideeën, zonder kennis, daar automatisch wél onder vallen. Ik vergat nog een kwaliteit van de detective die bij de andere categorie vaak ontbreekt: leesbaarheid, amusement.

Een antwoord op die verbazing weet ik nog niet, maar ik heb toch enkele opmerkingen.

Een goed gecomponeerde roman heeft behalve verhaal, plot etc. nog een centraal thema. Een thema dat men niet altijd in woorden zal kunnen aangeven, maar dat toch door iedereen als het middelpunt van de roman wordt gerealiseerd. Dank zij dit thema is er samenhang tussen de verschillende episoden, tussen de personen. Als alles goed is, bepaalt het thema ook het natuurlijke begin en het eind van de roman.

Bij intelligente auteurs, die zich van de noodzaak van zo'n thema bewust zijn, is het vaak het best te herkennen, omdat ze eenvoudig geen boek zullen afleveren waarin ze dit niet bewust geplaatst hebben. Huxley is voor mij altijd een mooi voorbeeld en nog duidelijker is in ons land Vestdijk, vooral als men zijn commentator Gomperts leest. Gomperts heeft een goed talent voor het opvissen van het thema. Ik herinner me besprekingen van Vestdijks De vijf roeiers (de hand) en Shakespeares Anthony and Cleopatra (water of slang). De meeste lezers zullen dit thema niet gewaar worden en toch zal het ook voor hen de factor zijn die hun het werk als een compacte eenheid doet ervaren.

[p. 15]

En nu de detective: het thema, dat wat alle hoofdstukken, alle personen, elk gezegde, van achtergrond voorziet en alles bij elkaar houdt van een natuurlijk begin tot een even natuurlijk einde, is de moord. En dat is misschien de reden waarom we de detectives niet bij litteratuur willen rekenen en waarom sommigen zo aarzelen met hun waardering van Huxley en Vestdijk; het moeilijkste element en het meest onmisbare van een roman, van elk kunstwerk, hanteren ze met het grootste gemak. Door analyse en vlijt ze er achter gekomen hoe men zo'n thema maakt, toepast.