Hollands Weekblad. Jaargang 2

[p. 5]

Dagdromen over FM
H.J.A. Hofland

De mogelijkheden van het Nederlandse fm-net geven aanleiding tot dagdromen en nachtmerries. De inhoud van de nachtmerries is bekend: verzuiling, ook via fm. De dagdromen gaan over een heroverde vrijheid in de ether; en zoals in het artikel van H. Schaafsma in het vorig nummer van het Hollands Weekblad werd betoogd, hoeft het deze keer niet bij dagdromen te blijven.

Als het in Nederland tot een ‘derde programma’ via fm-zenders zou komen, zou het niet de eerste keer zijn dat met dit technische hulpmiddel de verstarring in een ‘omroepbestel’ werd doorbroken. In de Ver. Staten heeft fm al jaren geleden de mogelijkheid geboden, te ontsnappen uit het slop waarin de radio door commercialisatie en de concurrentie van de televisie was gekomen. Voor wie van rock ‘n’ roll, pop songs en elk uur nieuwsberichten houdt, is de commerciële radio in de Ver. Staten een aangenaam continu-bedrijf. De meeste van de ongeveer duizend am-stations zenden namelijk de hele dag vrijwel niets anders uit. Alles wat naar culturele praatjes en vioolspel zweemt wordt, zo tonen de ratings aan, door het grote publiek direkt afgezet. Dergelijke programma's krijgen dus geen adverteerders, en aangezien in elke stad van enige betekenis wel twee of drie stations elkaar op moordende wijze beconcurreren, is geen direktie zo dom, iets anders dan rock, pop en nieuws uit te zenden.

Fm heeft nu de Amerikanen de mogelijkheid geboden, aan dit vrolijk syndroom te ontsnappen. De meest succesvolle ondernemingen op het gebied van fm-radio zijn gevestigd in San Francisco. KPFA begon tien jaar geleden als een niet-commerciele onderneming, en draagt nu nog steeds alle kenmerken van de improvisatie waarmee het zich handhaaft. De studio's zijn ondergebracht in een verwaarloosd, niet al te ruim huis in Berkeley. Veel medewerkers leveren hun bijdragen gratis of tegen een half honorarium, en de vaste staf is klein en ziet er niet zeer welvarend uit. Niettegenstaande al deze gevolgen der financiële handicaps heeft KPFA het niet alleen meer dan tien jaar uitgehouden, maar in de loop van die periode twee nieuwe stations opgericht, KPFK in Los Angeles en WBAI in New York.

Een flink deel van de programma's van deze drie fm-stations, die verenigd zijn in de Pacifica Foundation, is natuurlijk cultureel in de gangbare zin van het woord. Maar het aardige van deze zenders is, dat ze niet uitsluitend in de behoefte aan klassieke muziek en het declameren van gedichten voorzien. Wat mij het meest de moeite waard leek, was hun journalistiek avantgardisme.

Een voorbeeld. Toen ik in San Francisco was, werd deze stad ook bezocht door een Congrescommissie voor on-Amerikaanse activiteiten. Deze commissie had het voorzien op William Mandel, een commentator die elke week voor KPFA een overzicht van de Sowjet-pers geeft. Tijdens de hearing ontstonden buiten het gerechtsgebouw relletjes, terwijl binnen zich een ontzaglijke ruzie ontwikkelde tussen Mandel en de commissie. Er waren negen vrijwillige verslaggevers van KPFA met bandrecorders aanwezig. Van het verhoor en de relletjes maakten ze ongeveer 11 uur aan opnamen. Daaruit werd twee en een half uur geselecteerd, en als programma uitgezonden, een verbazingwekkend epos waarnaar ik met de grootste geestdrift heb geluisterd.

Klassieke muziek uitzenden, ook ongebruikelijke, (of in het bijzonder ongebruikelijke), is een uiterst culturele doelstelling. Maar ook onze omroepverenigingen doen daar van tijd tot tijd wat aan. Veel interessanter lijkt mij een onderneming die zich

[p. 6]

wil vrijmaken van ideologische, politieke, religieuze en levensbeschouwelijke inhibities; en vooral op dat terrein zou KPFA voor een Nederlands fm-station een voorbeeld kunnen zijn. In een televisieuitzending op nieuwjaarsdag, waarin prof. Röling werd geïnterviewd, viel het mij op, dat hij met geen woord over Nieuw-Guinea repte, hoewel dat onderwerp hem zeer ter harte gaat, en hij bovendien optrad in een programma van de VARA, de omroepvereniging dus waarvan men veronderstelt dat ze nog het meest aan de uitvoerbaarheid van de Nederlandse Nieuw-Guinea-politiek twijfelt. Voor een radio-station als KPFA zou de kwestie Nieuw-Guinea een buitenkans betekenen. Alles wat controversieel is, wordt door KPFA gretig aangepakt. Een syndicalist en unilateralist als Kenneth Rexroth doet voor de microfoon regelmatig zijn woordje, maar ook een aartsconservatief als Russell Kirk. Pacifisten, beatniks als Allen Ginsberg, Zenmannetjes en ordelievende personen van alle richtingen hebben bij KPFA toegang.

Dat alles maakt KPFA tot op één na het merkwaardigste radiostation van Amerika. Het merkwaardigste, dat ook in San Francisco is gevestigd, en ook met een fm-zender werkt, heet KJAZ. Het heeft uitsluitend jazz-programma's.

Wie droomt van een Nederlands fm-station met een derde programma, kan van de Amerikaanse ervaringen leren. Fm was omstreeks 1950 in Amerika een rage. Toen KPFA in 1949 zijn uitzendingen begon, opereerden nog zes andere fm-stations met min of meer idealistische bedoelingen in hetzelfde gebied. De meeste daarvan specialiseerden zich op ‘goede muziek’, en geen enkele had het levendige avantgardisme dat KPFA kenmerkt. Binnen zes jaar waren al deze andere stations verdwenen. Voor de meeste Amerikanen is fm trouwens een grapje gebleven, dat vlug verveelde. In 1950 werden in de Ver. Staten 2 miljoen fm-ontvangers verkocht; vier jaar later nog maar 131.000. Met andere woorden: fm schept mogelijkheden en daardoor illusies, maar men moet met een ijzeren geestdrift en uithoudingsvermogen zijn toegerust om die illusies waar te maken.

In Nederland zou een fm-zender het immobilisme en het gebrek aan Civilcourage van het ‘bestel’ kunnen doorbreken. Ik kan mij wel voorstellen, dat, zoals Schaafsma voorstelt, vertegenwoordigers van universiteiten en kunstenaarsfederaties samenwerken, om tot een soort pressure group ten behoeve van een volwassen fm-radioprogramma te komen. Maar een dergelijke onderneming is alleen de moeite waard, als



men het er van te voren over eens is, dat zo'n programma in geen enkel opzicht een duplicaat mag zijn van datgene waarop de Hilversums ons tracteren. Dominees en pastoors zouden wel het woord mogen voeren, maar uitsluitend op voorwaarde dat zij niet over hun vak of de Heer praten; dat lijkt mij artikel 1 van de statuten. Artikel 2 zou tegen sportverslaggevers gericht moeten zijn.

Over de onbeproefde mogelijkheden van een ‘derde programma’ hoeft men niet lang te praten. In zijn artikel geeft Schaafsma al een reeks aanwijzingen. Maar welke instantie zou de uitvoering op zich moeten nemen? Hoe zou een en ander gefinancierd moeten worden? Zou het bijvoorbeeld denkbaar zijn dat de staat de onderneming betaalt, en dat een onafhankelijke omroepleiding volledige vrijheid heeft bij het samenstellen van programma's - ongeveer zoals een dagbladredactie onafhankelijk van de directie hoort te zijn? Zal dan toch niet door vertegenwoordigers van aldus miskende volksgroepen in de Tweede Kamer net zo lang geknibbeld worden, dat zo'n derde programma zijn essentiele vrijheid verliest?

De zaak is een nader onderzoek, en vooral veel energie waard. De belanghebbenden moeten zich verenigen voor het te laat is!

De tekeningen in dit nummer (‘Ridders’) zijn van Slachters Keesje