Hollands Weekblad. Jaargang 2

[p. 3]

‘La politique a ses raisons...’ (II)
J.F. Glastra van Loon

Het eerste deel van dit artikel stond in het nummer van 4 januari.

Het begrip ‘volksvertegenwoordiging’ (in tegenstelling tot ‘parlement’) is zwaar met ideologie van rationalistischen huize geladen. Die ideologie heeft zelf een rol van betekenis gespeeld bij de ontwikkeling van het aldus genaamde instituut. Daarmee is echter niet gezegd, dat wij nu iets hebben, dat aan de veronderstellingen en doelstellingen van die ideologie beantwoordt. Een historisch onderzoek, dat niet de ideeën maar de ontwikkeling der politieke krachtsverhoudingen op de voorgrond stelt, geeft alle aanleiding daar anders over te denken. Een empirische analyse van de huidige verhoudingen zou ons nog allerlei hieromtrent kunnen leren. Alleen al de opkomst van politieke partijen, die enerzijds candidaten stellen en programma's formuleren, anderzijds zich er bepaald niet van onthouden de politieke wilsvorming van het volk te beïnvloeden, doet vele vragen omtrent de rol van het parlement opkomen, die in het eenvoudige schema van volk - volksvertegenwoordiging - regering geen passende plaats vinden. Niet wat een kiesstelsel naar redelijk inzicht geacht moet worden te doen, maar wat het in feite doet, beslist echter over zijn waarde.^*

De voornaamste deugd van ons regeringsen kiesstelsel is ongetwijfeld, dat het werkt. Dat het met name een door diepgaande verschillen van geloofs- en levensovertuiging verzuild volk een kader heeft verschaft, waarbinnen viel samen te werken. Een constitutie behelst het fundamentele compromis, krachtens hetwelk een volk als politieke eenheid leeft. Het stelsel der evenredige vertegenwoordiging was en is een bestanddeel van dat compromis. De aanvaarding van dat stelsel is een politieke zaak, een kwestie van ‘Op welke basis kunnen wij ondanks alle tussen ons bestaande tegenstellingen en verschillen van mening samen verder?’ Daarin, in het feit dus, dat het als basis voor politiek samengaan wordt gewild en niet omdat het een zuivere uitwerking van een rationele constructie van volksvertegenwoordiging zou zijn, schuilt zijn betekenis - ook al zijn er onder ons die het om die laatstgenoemde reden willen.

Ook voor onze constitutie geldt, wat Kennedy heeft opgemerkt met betrekking tot de Amerikaanse: dat zij is als een zonnestelsel, dat in dynamisch evenwicht verkeert dank zij het feit dat de in het volk levende krachten zich hierin zonder directe en gewelddadige botsingen te veroorzaken kunnen ontplooien. Er zijn echter tekenen, dat onze constitutie die functie niet meer in voldoende mate vervult. Niet, omdat er openlijke botsingen zouden dreigen, maar omdat de ontplooiing der politieke krachten teveel door bijkomende compromissen en niet openbare afspraken aan banden wordt gelegd met als gevolg, dat niet de werkelijk centrale ‘issues’ maar randproblemen en -geschillen de dienst uitmaken. Bij dit alles worden de verhoudingen tussen de partijen, althans voor de kiezer, steeds minder duidelijk, om niet te zeggen steeds troebeler.

Het is ongetwijfeld een stukje wijsheid achteraf - maar daarom niet per se onwaar - als men zegt, dat die vertroebeling voor een deel moet worden geweten aan de veelzijdige doorbraakpogingen van de Partij van de Arbeid. Ik noem dit feit, niet omdat ik, het slot van mijn betoog naderende, behoefte heb aan een zondebok, maar omdat die doorbraakpogingen een miskenning zijn van het fundamentele politieke compromiskarakter van onze constitutie. Een miskenning nl. van het feit, dat die constitutie niet slechts een stelsel van abstracte grondregel, maar een dynamisch evenwicht tussen de in ons volk levende politieke krachten behelst en dat een verstoring van dat evenwicht repercussies heeft ook voor de bruikbaarheid van die regels, ook voor het kiesstelsel.

Het equilibrium van ons politieke zonnestelsel berustte op de wederkerige erkenning

* De aanwezigheid van een aantal, de politieke partijen soms aan invloed overtreffende, ‘pressure groups’ compliceert de zaak stellig niet minder. Het technische en daardoor niet alleen voor de ‘vertegenwoordigden’, maar ook voor de ‘vertegenwoordigers’ steeds minder begrijpelijk worden van de bij het regeren opduikende problemen kan evenmin buiten beschouwing blijven als het mede op grond hiervan steeds minder doorzichtelijk worden van het politieke bedrijf zelf.

[p. 4]

van het niet ophefbare anders-zijn en op die basis met elkaar in zee willen van de confessionele en de liberale en socialistische politieke groeperingen in ons volk. Het impliceerde een niet uitdrukkelijk geformuleerd, maar daarom niet minder fundamenteel en principieel respecteren van elkaars bestaansrecht en positie op de politieke landkaart. Dit diep in de historie van onze nationale eenheid gewortelde ‘maatschappelijke verdrag’ is door de P.v.d.A. na de jongste oorlog met een deels typisch rationalistische, deels idealistische gijzelaarskamp-mentaliteit aangetast en verbroken. De ‘doorbraak’ van de P.v.d.A. moest leiden tot een zuivering van het partijpolitieke veld van de daarop rationeel gezien niet passende confessionele partijen. Het effect is enigszins anders geweest.

Wat we hebben gezien, is een half gelukte ‘doorbraak’ die gepaard is gegaan met een ‘inbraak’: de P.v.d.A. is, door de influx van confessionele groepen, gedwongen het voor ons volksbestaan fundamentele compromis in haar eigen constitutie op te nemen. In plaats van een verheldering is zo een aanzienlijke vertroebeling van de politieke verhoudingen teweeggebracht, waarbij - non mirabile dictu - de P.v.d.A. van allen het minst duidelijk omlijnde gezicht heeft gekregen. Er is echter nog een ander en ernstiger gevolg. Nu de verhoudingen onzeker zijn geworden en iedere partij er in de eerste plaats op bedacht moet zijn zijn schaapjes links en rechts bijeen te houden, nu alle partijen minder in staat zijn een klaar en duidelijk standpunt tegenover de anderen in te nemen, ziet men ook, dat hoe langer hoe meer de werkelijk belangrijke geschilpunten uit de openbaarheid worden gehouden of hoogstens in vage algemeenheden, die voor een rijk gamma aan interpretaties vatbaar zijn, worden aangetipt. Omtrent die werkelijk belangrijke geschilpunten zijn de partijen nu uit lijfsbehoud gedwongen binnenskamers tot afspraken en compromissen te komen, zodat secundaire kwesties het strijdperk gaan beheersen. Nieuw Guinea wordt, terwijl het internationaal ieder moment in de brand der nationalistische hartstochten betrokken dreigt te raken, binnenslands kunstmatig in ondergekoelde toestand gehouden. Als iemand er zijn mond over open doet, wordt dat beschouwd als een ernstige perturbatie, die blijk geeft van ongeschiktheid voor een politiek of zelfs een universitair ambt. Problemen als die van overbevolking, geboortebeperking, kunstmatige inseminatie kunnen slechts in kleine gespreksgroepen en in vakbladen worden besproken. In onze nationale politiek zijn deze kwesties zo dood als een pier. Over de atoombewapening, de tegenstellingen tussen de verschillende politieke ‘blokken’ in de wereld lezen wij af en toe een braaf verslag in onze kranten, overigens behartigt Luns met gevoel voor humor onze belangen. En zo verder. Politiek gezien worden wij niet alleen steeds machtelozer, maar ook steeds onmondiger. En naarmate de zakelijke verhoudingen minder duidelijk worden, worden de persoonlijke tegenstellingen scherper.

Het prijsgeven van een principieel antithetische houding tegenover de confessionele partijen door de P.v.d.A. betekende politiek gezien niet een daad van respect jegens het confessionele standpunt, maar integendeel een betwisting van de aan dat standpunt inhaerente aanspraak op zelfstandige politieke organisatie binnen de nationale eenheid. Was de doorbraak ten volle geslaagd, dan zouden we zijn geëindigd met een volledig nieuw gestructureerd partij-politiek krachtenveld, dat wellicht veel overeenkomst zou hebben vertoond met het Engelse. Die structuur zou duidelijk en zakelijk zijn geweest. Nu de doorbraak echter maar zeer ten dele succes heeft gehad, zijn wij aangeland in een ‘halfway house’, waarin alle verhoudingen onzeker zijn, waarin iedere partij zijn balans zoekt in een voor zoveel mogelijk van zijn potentiële kiezers acceptabele centrum-positie en waarin dientengevolge het zijn van regeringsof oppositiepartij door allerlei moeilijk berekenbare, voor de buitenstaander vaak volslagen onbegrijpelijke factoren bepaald wordt. Er zijn momenten, waarop het partijen-antagonisme een farce dreigt te worden.

Dit is een situatie, waarvoor geen enkel regerings- of kiesstelsel geacht kan worden speciaal geschikt te zijn. Het is dan ook niet een situatie die door wijziging van het kiesstelsel verbeterd kan worden. Wie het daarvan verwacht, denkt nog te rationalistisch-constructivistisch, zelfs al heeft hij, juist op grond van zijn afkeer van die denkwijze in de politiek, voorkeur voor een districtenstelsel. Van wie de stoot tot een verandering van de toestand moet uitgaan is niet te zeggen, van wie hij zal uitgaan niet te voorspellen. Misschien valt de Eerste Kamer die eer nog eens te beurt. Wat wel kan worden gezegd is, dat een ten dele slagende, maar zich niet doorzettende doorbraak een ernstiger mislukking is dan één, die compleet faalt. Het is een onmachtig, maar juist daarom storend gemorrel aan de historisch gegroeide grondslagen van het Nederlandse staatsbestel.