Hollands Weekblad. Jaargang 2

Istanboel, de stad met het mooiste silhouet
J.E. Kool-Smit

De universiteit van Istanboel ligt in een parkje midden in de stad. De ingang wordt gevormd door een triomfboog die grotere proporties doet vermoeden. Een eindje verder staat Beyazit's toren, een befaamd uitkijkpunt.

In het park vonden in mei de demonstraties plaats, daar zwaaiden de vlaggen toen vanaf Beyazit's toren de toespraken klonken, daar opende de politie het vuur toen de studenten weigerden één voor één naar buiten te gaan zoals hun gesommeerd werd. De politie? Het waren Menderes' partijgangers in politieuniform, zeggen de studenten na twee maanden. Want eind juli is de universiteit nog niet gesloten, de examens worden een maand later afgenomen dan anders, wegens revolutie.

‘De politie stond aan onze kant. Toen wij met vrachtwagens weggebracht werden, de stad uit, kregen we sigaretten en chocola’. Het wordt alles zonder koortsachtigheid verteld, zonder de overspannenheid die men bij revolutionairen zou verwachten. Dat is een ietwat verrassende constatering voor wie denkt soortgenoten te zullen zien van Franse studenten of Cubaanse. Die kalmte verhoogt hun prestige in Nederlandse ogen. Blijkbaar zijn zij rijk aan ideeën en weten efficient op te treden.

Turkse studenten zijn prettige gesprekspartners. Zij schermen niet onmiddellijk met statistieken en eisen niet op staande voet een gedetailleerd uiteenzetting over vaderland en familie. Informatie mag doordruppelen tussen de ideeën, zij hoeft niet als een bergrivier vooruit te razen.

Praten gaat prettig, tenminste als men kàn praten. Want talen leren is lastig, het Turks heeft een totaal andere structuur dan de

[p. 11]

Westeuropese talen. In theorie is het zo dat de taalkeuze wisselt met de generaties. De oudste, nog van Wilhelm en Hamid, zou Duits kennen, die van tussen de wereldoorlogen Frans en de jongste Engels. Maar het talenonderwijs laat nog veel te wensen over. Welke leraar zou zijn kennis aan de praktijk kunnen toetsen? West-Europa is voor Turkse begrippen veel te ver. Het valt dan ook niet mee in de gangen van de universiteit iemand te vinden die enige westerse taal beheerst. Dit nu is veelbetekenend. Turkije heeft een charmante bovenlaag die uiterst dun is. Terwijl men Nederland het land zou kunnen noemen van het goede gemiddelde zonder veel uitschieters, is Turkije het land met de kleine, uitzonderlijke elite.

Een elite met politiek inzicht. Die kans zag in de laatste oorlog met Rusland en met Duitsland een non-agressiepakt te sluiten, die net op tijd aan Duitsland de oorlog verklaarde om V.N.-lid te kunnen worden, die voor de Turken op Cyprus een exceptionele status wist te bedingen. Een zelfbewuste elite ook, die de Amerikanen toevoegde: wij hebben U om geld gevraagd niet om raad. Een elite die op cultureel gebied wel iets presteert, waarvan met name de poëzie in Franse vertaling prachtig klinkt.

Zoals gezegd, de bovenlaag is dun. De grote meerderheid der intellectueel gevormden reageert nog als de autodidakten, de mensen die zich wel de kennis hebben eigen gemaakt, maar niet de reflexen. Een student verklaarde dat hij de westerse muziek niet begrijpen kon, ze stond te ver van hem af. Deze uitlating wordt begrijpelijker als men weet dat de radio's in Istanboel een ander soort tophits afscheiden dan in de rest van Europa.

Tot deze grote tussengroep recente aanhangers der vooruitgang horen dus de meeste studenten, maar ook het merendeel der officieren. Dit feit verklaart ten dele de in Westerse ogen enigszins raadselachtige coalitie tussen universiteit en leger, tussen anarchie en discipline. Het leger heeft nog het meeste recht te zweren bij Kemal Pasja, als wetgever een soort van Napoleon voor het binnenland. Anders dan de Westelijke generaals symboliseert het leger niet de reaktie, maar de eigenschap waar de Turken het meest trots op zijn: hun moed. De Amerikanen maakten één van hun kapitale blunders toen ze de Turken wilden leren goede soldaten te worden. Zij hebben dan ook hun populariteit verloren; als overal in het Midden-Oosten zijn de Duitsers favoriet.

Dienstplicht wordt niet gezien als tijdverlies; de Russen zijn vlakbij, al eeuwen lang. Overal langs de Zwarte Zee liggen de grijze tentenkampen waar verrekijkers de zee afspeuren, overal is militair gebied, verboden te betreden, op gezette tijden worden expedities uitgerust om Noach's ark te zoeken op de berg Ararat, Turkije's hoogste, die aan Rusland grenst.

De regering begon in de jaren veertig een interessant experiment door de dorpsinstituten te stichten, internaten op het platteland waar boerenzoons een elementaire opleiding krijgen als dorpsonderwijzer en gevormd worden als pleitbezorgers der vooruitgang. De pupillen van deze scholen worden natuurlijk nogal gefrusteerd als ze weer onder de primitiefste omstandigheden moeten werken, al zijn ze opzettelijk tijdens hun opleiding niet aan het comfortabeler stadsleven blootgesteld. Een van hen, Mahmut Makal, gooide in 1950 de knuppel in het hoenderhok door de publikatie van ‘Brieven uit een Anatolisch dorp’, een boek dat Menderes toen waarschijnlijk veel stemmen heeft opgeleverd. Hij stelt de glorious army of teachers tegenover de conservatieve plattelandsbevolking, die mest nog als brandstof gebruikt en elke herfst maar weer proberen moet het uit te zingen tot het voorjaar. Hij geeft verbijsterende cijfers over kindersterfte en medische verzorging, waar sindsdien wel iets aan verbeterd is trouwens. Dat een dergelijke bevolking in een heel andere denksfeer leeft spreekt vanzelf. Ataturk, links gericht, schafte het godsdienstonderwijs op de scholen af, terwijl voor de meerderheid der Turken onderwijs gelijk staat met religieuze vorming. Menderes had een rechtsere reputatie, het vrijwel alleen in godsdienst geïnteresseerde platteland droeg hem op de handen.

Wat hun belangstelling voor godsdienst betreft zijn de Turken waardige opvolgers gebleken van het theokratische Byzantium. Mohammed II reed na de val te paard de Aya Sofia binnen, wat het Westen hem zeer kwalijk heeft genomen. Maar deze intocht, de schouw van een veroveraar, werd onmiddellijk gevolgd door een godsdienstoefening en de belofte het Christelijk geloof te ontzien, een waardige handelwijze vergeleken bij de zwarte missen van de kruisvaarders. De Aya Sofia was moskee geworden, de pilaren werden behangen met lange groene borden, in vlammend gouden letters de naam vermeldend der profeten. Toen

De tekeningen in dit nummer (‘Utrecht heette het, geloof ik’) zijn van Peter Vos

[p. 12]

Kemal Pasja de moskee tot museum maakte verdwenen de groene borden - nu hangen ze er weer en slaan de architektuur van de zuilen dood. In de toeristische sektor geeft dit feit een aanwijzing van de zwenking naar rechts.

De Islam vormt een geweldige macht. Rondom de grote bedevaartsmoskee van Eyup ziet het op vrijdag zwart van ingetogen doch fervent biddende mensen. Maar het is stil. Wie verwacht een schouwspel te zien in de trant van een Italiaanse processie komt bedrogen uit. De Turken zijn geen uitbundig volk. Van de Romeinen hebben zij hoogstens de gravitas. Een dichter zegt: In het dorp waar ik geboren ben lachen de mensen niet. De student die ons meenam naar Eyup herhaalde steeds extatisch: They pray to their God - en zijn dag was niet verloren toen hij in 't museum voor Moslimkunst drie baardharen van de profeet ontdekte in een keurig doosje. Een Turks meisje van veertien, ook van de partij, werd op bestraffende toon tot bidden aangespoord.

In sommige stukken van Joego-Slavië ziet de bevolking er Turkser uit dan in Turkije; het is een vreemde gewaarwording in een orthodoxe kerk harembroeken te zien dragen. Turkije is dan ook met geweld verwestelijkt. De maatregelen genomen tegen fezdragers zijn bekend, de boeren morren nòg tegen de hoed van de ongelovige.

Turkije is het land van de sankties: wie als analfabeet in het leger komt is strafbaar. De oorlogsheld Inonu kreeg zijn standbeeld niet toen hij bij de verkiezingen werd verslagen. En deze zomer verklaarde men al dat Menderes wel opgehangen zou worden. Waarom? Hij is een verrader. Waarom? Hij heeft met stemmen geknoeid. Men is gewend aan bloedige sankties, men denkt in andere strafmaten. De doodstraf wordt veel eerder toegepast dan hier, executies vonden tot voor kort in 't openbaar plaats. weliswaar in de stille uren, misschien gebeurt het nog.

De West-Europeaan ziet niet zo duidelijk dat de demokratie, zoals men zegt, dit alles voorschrijft. En het is waar dat de demokratie meer ligt in de gevoelens dan in de gedachten. De elite zegt wel dat nu eindelijk de demokratie moet zegevieren, maar wil in de praktijk liever een soort verlichte aristocratie om de behoudzuchtige massa tegen haar eigen onwetendheid te beschermen. Een paternalistische houding, die doet denken aan sommige nazaten van de Franse revolutie. De afgelopen zomer flirtte men druk met het idee dubbel stemrecht te geven aan bezitters van een diploma middelbare school. Men wil wel ernst maken met de democratie, getuige bijvoorbeeld de nieuwe perswetten, maar kan het feit nog niet aanvaarden dat in de democratie een grote dosis domheid aanwezig en zelfs nodig is. Maar als men er onder de nieuwe regeerders in slaagt een soort van democratie te handhaven is dat voor het Westen een geruststellende gedachte. Dan zou blijken dat een volkomen onvoorbereid volk in veertig jaar tot demokratie op te voeden valt; het zou een argument zijn tegen degenen die menen dat de demokratie in Westeuropese vorm voor ex-koloniën een overleefde staatsvorm is.

Alles wat in Turkije vooruit wil is op het Westen gericht. In Istanboel zegt men met jaloerse bewondering: ja, maar U woont in Europa. De stad ligt westelijker dan Ankara, zij is bij de studenten meer in tel. En hoe verder een medicus of leraar van Istanboel wordt gedetacheerd, des te groter is de verbanning. Ieder hoopt in West-Europa te kunnen gaan studeren, in Duitsland het liefst.

Istanboel als toeristenstad is te vergelijken met Rome: niet representatief voor één tijdperk uit de geschiedenis, zoals Athene, Ravenna, Dubrovnik, Salzburg of zelfs Florence. Ook in Rome bestaan allerlei tijdperken naast elkaar voort, maar in Istanboel is de geschiedenis veel achtelozer rondgestrooid. Het Forum is een keurig verkaveld grasveld en in Griekenland, waar de geringste grafkuil zorgvuldig omheind is moet de toerist veelal genoegen nemen met de

[p. 13]

wetenschap: hier leefde, vaker nog: hier stierf. Istanboel lijdt nauwelijks aan de kalefaterwoede van het Westen, de monumenten zijn in natuurstaat. De stad heeft veel meer kunstschatten dan in de honderddertig bladzijden van de guide bleu geschreven worden, maar ontoegankelijk, en waarschijnlijk ook in verval, zoals b.v. het graf van Roxane, zonder dat iemand iets vermag tegen de ambtenarij. Buiten het terrein van de monumentenzorg zijn de ambtenaren waardig en hoffelijk; het enige agressieve in Turkije is de vlag: de enorme gouden maan op het rode veld die in alle overheidskantoren van de ware demokratische gezindheid moet getuigen. Een griezelige vlag voor iemand uit het Westen. De associaties ermee verbonden verdwijnen pas als men weet dat de halve maan het zinnebeeld was van Byzantium dat de Turken overnamen met de rest. Istanboel is natuurlijk Byzantium, de stad waar de barbaar Karel de Grote werd uitgelachen toen hij een ambassadeur/huwelijksmakelaar stuurde. Maar wie het paleis van Constantijn, in de purperen kamer geboren, wil vinden, zoekt vergeefs tot de buurtbewoners welwillend met een toorts komen aandragen. De stad zit te ruim in haar muren, de oude paleizen liggen nu onder boomgaarden en tuinbouwbedrijfjes.

In Istanboel zijn de slangen van Dephi en de wijk Galata, vanouds woonplaats der Genuezen en Venetianen, het enige stadsdeel waar het Italiaans-lawaaiig is, waar het rumoer 's avonds klinkt als in de stadjes van het Venetio. Maar Istanboel is verder de stad van de zestiende en zeventiende eeuw, de hoofdstad van een rijk ook cultureel machtig genoeg om Molière en Racine te imponeren, een beschaving voldoende op zichzelf gericht om Frans I (bondgenoot) als Turk te schilderen. De bouwkunst uit die tijd is sierlijk en evenwichtig, de Blauwe Moskee is het helderste religieuze bouwwerk dat ik ken.

Istanboel is ook de stad waar ‘les camions passent, de melons chargés’, waar geen taxi is zonder deuk, waar 's zondags vrachtwagens vol vrolijke mensen naar het strand rijden, waar ieder tijd heeft voor een rustig gesprek of een dagje uit, waar geen campings zijn en haast geen ansichtkaarten, waar hotelletjes, benzine en fruit onvoorstelbaar goedkoop zijn, waar overal in de haven gezwommen mag worden en waar bijna geen toeristen zijn tenslotte.

Waarom niet? Terwijl Athene vele honderden kilometers zuidelijker ligt, heeft Istanboel de naam ver weg te zijn. Terwijl Griekenland moderne pleitbezorgers heeft,



dateert de laatste literaire propaganda voor Turkije van figuren als Pierre (Piyer) Loti en Edmondo de Amicis, schrijvers die zoals, Lamartine in Joego-Slavië, een glorieus nabestaan leiden in de folklore van andere landen, terwijl ze in het vaderland al lang overleefd zijn.

Er is nog een andere reden. Zoals de West-Europeaan instinktief partij trekt voor Israel en tegen de buurlanden, zo zal hij het verwante Griekenland stellen tegenover Turkije. Hij vreest in een onbegrijpelijk land terecht te komen, in een atmosfeer waar het slecht ademen is, in een cultuur die hem af zal schrikken.

Ten onrechte. In Turkije blijkt contact mogelijk met een schoonheid die onverwacht is; maar vooral geeft Istanboel hun die opgevoed zijn in het besef van de kloof die gaapt tussen oudheid en middeleeuwen de sensatie van de continuïteit der geschiedenis.