Hollands Weekblad. Jaargang 2

[p. 4]

‘La politique a ses raisons...’ (I)
J.F. Glastra van Loon

De klemmende reden, waarom het stelsel der evenredige vertegenwoordiging superieur wordt geacht aan het districtenstelsel, is dat het... tot evenredige vertegenwoordiging leidt, wat het districtenstelsel niet doet. Dit argument heeft zo zijn eigen logica. De aan het argument ten grondslag liggende gedachtegang is eveneens gekenmerkt door overtuigende eenvoud: een volksvertegenwoordiging, leert men, is het instituut dat het volk in politieke zaken vertegenwoordigt; deze volksvertegenwoordiging dient derhalve in haar samenstelling een getrouwe afspiegeling te vormen van wat in het volk aan politieke voorkeuren, overtuigingen en beginselen leeft.

Evenredige vertegenwoordiging is ongetwijfeld een logische, rationele uitwerking van een eenvoudige en voor de hand liggende opvatting omtrent de functie van een volksvertegenwoordiging. Redelijk zijn bovendien ook de veronderstellingen, waarop deze opvatting omtrent de functie der volksvertegenwoordiging berust, nl. (1) dat de politieke wil van een volk moet worden gezien als een resultante van het politieke willen der individuele leden van dat volk en (2) dat die individuele leden redelijke wezens zijn, die redelijke denkbeelden, voorkeuren, overtuigingen hebben over de manier waarop zij als volk willen samenleven.

Deze veronderstellingen zijn redelijk. Op zichzelf genomen is er niets bijzonders met hen aan de hand. Bijzonder is alleen, dat ze zo vaak op zichzelf worden genomen als een voldoende basis voor de bepaling van de functie van een volksvertegenwoordiging en voor de keuze van het meest wenselijke kiesstelstel. Het is niet eens, dat men van de onbeperkte juistheid van deze veronderstellingen overtuigd zou zijn, of daarnaast geen andere overwegingen als eveneens van belang zou willen erkennen. Een dergelijk extreem rationalistisch standpunt zal men niet vaak meer tegenkomen. Het standpunt, dat men nu ontmoet is veel ‘redelijker’, maar daardoor nog eens zo onwrikbaar. De veronderstellingen die hierboven werden genoemd zijn, zegt men dan, nu eenmaal de meest redelijke en het is daarom ook redelijk, daar van uit te gaan.

Ook dit argument heeft zo zijn eigen, lang niet onbekoorlijke logica. Wie er zich van bedient, speelt meteen de rol van een gematigd, voor redelijke argumenten openstaand iemand, die bereid is zijn standpunt te herzien, zodra men hem aantoont dat een ander beter is. Het is maar op één, in discussies over het algemeen verborgen blijvend punt, dat het onwrikbare apriorisme waarop hij zich gesteld heeft kan blijken, nl. hierin dat de bewijslast in zijn ogen onverbiddelijk rust op degeen, die een ander uitgangspunt verkiest boven het zijne.

We stuiten hier op de bikkelharde kern van het sedert de 18 de eeuw met vele lagen van gematigdheid en voorbehoud, bereidheid tot het sluiten van compromissen en openstaan voor visies van anderen omwikkelde, typisch continentaal-europese rationalisme. Een wereldwijs, plooibaar, soepel en bescheiden geworden en daardoor moeilijk te ontmaskeren, maar in zijn kern nog altijd even aprioristisch en nog altijd universele gelding voor zijn grondstellingen opeisend rationalisme. Het heeft geleerd zich - in zijn eigen termen! - te clausuleren en zo schijnbaar zelfs te relativeren, maar nogmaals in de grond van de zaak verlaat het zich voor alles en boven alles op rede en redelijkheid. Daaraan meet het nog steeds al het andere, dat de mens en de menselijke samenleving eigen is, en wat daarvan afwijkt kan het nog altijd niet anders zien dan als een onverklaarde rest of een nog te ontwikkelen terrein.

Voor een niet onbelangrijk deel staat, wie zich op dit standpunt stelt, ook daarom zo vast in zijn schoenen, omdat alles wat van zijn grondstellingen afwijkt, voor hem eo ipso als irrationalisme en obscurantisme

[p. 5]

gedoodverfd staat. Weliswaar zal de ‘moderne’, peripheer gematigde rationalist er op uit zijn zoveel mogelijk overeenstemming tussen het eigen standpunt en dat van anderen te ontdekken, maar dat is een streven om in de ander zichzelf te herkennen. Van een poging zich in een ander te verplaatsen of het eigen standpunt te toetsen aan een ander is dit ver verwijderd. Zodra zijn eigen kern wordt bedreigd, kan de rationalist slechts (met een maximum aan begrip) afwijzen en verwerpen. Voor het rationalisme is de ratio de uiteindelijke maatstaf waaraan iedere politieke instelling moet worden getoetst.

Het domineren van het rationalisme in de continentaal-europese beschouwingen over



staat en staatsinrichting blijkt o.a. uit het sterk theoretische karakter van die beschouwingen en het ontbreken, resp. laat tot ontwikkeling komen van een empirische politieke wetenschap. Ook het werk van een figuur als Montesquieu, die wel degelijk getracht heeft zijn beschouwingen op een empirisch voetstuk te plaatsen, heeft wel een ‘leer’ van grote betekenis doen ontstaan, niet echter onderzoek naar het functioneren der diverse politieke instellingen kunnen stimuleren. De gesprekken en geschriften over deze zaken bewegen zich, vooral in ons land, nog vrijwel geheel in banen, die worden bepaald door ‘hoe men zich wel moet denken dat het toegaat’, uiteraard met een sterk normatieve inslag.

De weg, die dit soort beschouwingen en redeneringen afleggen, loopt als volgt. Een min of meer als gemeengoed bekend ervaringsgegeven (b.v. het in staten samenleven van volken) tracht men inzichtelijk te maken door het te reconstrueren met behulp van enerzijds een aantal soortelijk bepaalde elementen en anderzijds een zo klein mogelijk aantal rationele constructiebeginselen. Zo kan men zich, om een eenvoudig voorbeeld te nemen, de staat denken als het product van een ‘maatschappelijk contract’ (constructiebeginsel), gesloten tussen alle individuen (elementen), die van die staat deel uitmaken.

Tegen dit soort ‘reconstructies’ hoeft men geen bezwaar te hebben. Zij kunnen zeer wel bijdragen tot het verkrijgen van inzicht in de samenhang der verschijnselen, mits men doorziet dat men te maken heeft met een denkproduct, dat op zijn best een abstract model kan zijn, dat telkens aan de werkelijkheid moet worden getoetst. Zo'n toetsing levert aanwijzingen op voor correcties van het model en zo kan men successievelijk een juister inzicht verwerven in de samenhang der onderzochte verschijnselen. Het is duidelijk, dat de rede aldus niet wordt gehanteerd als maatstaf, maar slechts de veel bescheidener rol toekomt hulpmiddelen te leveren voor het verkrijgen van inzicht in de werkelijkheid. Een rationalist kent echter aan zijn reconstructies een geheel andere betekenis toe en die is wel degelijk aanstotelijk. Voor een rationalist is de reconstructie naar redelijke beginselen nl. niet maar een denkproduct, een abstract model, maar een uitbeelding van de wezenlijke structuur van de werkelijkheid. Hij meent, anders gezegd, met het inzicht in zijn reconstructie tevens een begrip te hebben verkregen van het binnenste binnenwerk van de werkelijkheid zelf, die hem door zin-

[p. 6]

tuigelijke ervaring slechts ‘oppervlakkig’ bekend was.

Hiermee wordt aan deze onderneming een draai gegeven, die ons met zijn eigen logica verder dwingt. Als nl. de wezenlijke toedracht zo bepaald is, dan moeten afwijkingen daarvan die wij (menen te) constateren worden geschreven op rekening van ‘storende invloeden’. En als dat zo is, dan rust op ons de mannelijke taak, die invloeden zoveel mogelijk te elimineren. De rationele reconstructie krijgt normatieve kracht! Al naar gelang men meer contemplatief of actief is ingesteld, zal men de ‘storende invloeden’ meer in de kenrelatie tot de dingen dan wel in de gedragingen van de gekende dingen zelf zoeken en dus hetzij zich steeds verder in zijn rationele bespiegelingen verdiepen en terugtrekken, hetzij met een bepaald rationeel beeld voor ogen trachten de werkelijkheid te hervormen, maar in beide gevallen staat het rationele inzicht zelf buiten twijfel. Daargelaten welke argumenten kunnen worden aangevoerd voor het ‘in wezen’ rationeel gevormd en gestructureerd zijn der stoffelijke natuur, ten aanzien van het menselijke handelen kan in ieder geval worden gewezen op diens redelijke vermogens en daardoor verkrijgt deze gedachtegang aannemelijkheid ook voor wie geen doorgewinterde, maar een plooibare rationalist is. Ook het normatieve karakter der reconstructie draagt daar in dit geval nog toe bij: wat er ook aan storende invloeden op de mensen inwerken, het is toch zeker gewenst dat hij zich redelijk gedraagt?

Is het daarom ook gewenst, ja, is het zelfs wel helemaal redelijk daarom politieke instellingen te creëren, die erop zijn berekend dat de mens zich als een door zijn rede bepaald wezen gedraagt? De rationalist ontwijkt het onderzoek over deze kwestie met onovertrefbare soepelheid: de met dergelijke instellingen bereikte resultaten zijn, antwoordt hij, de redelijkste die men redelijkerwijs kan verwachten. ‘Je denkt toch niet met iets minder redelijks een redelijker resultaat te kunnen boeken?’ - De enige adaequate riposte hierop is, dat het niet een kwestie van denken maar van onderzoeken is. Alleen, voordat men dit bedenkt, moet een heel stuk rationalistische opleiding tot in zijn wortels en vertakkingen zijn doorzien, en voor ons continentale Europeanen betekent dit, dat we moeten beginnen met de bodem waarop we hebben leren staan te ondergraven. Bovendien moet daarna nog met het onderzoek worden begonnen.