Meestal zijn zulke middelen niet eens nodig. Het kereltje van vijf-en-twintig jaar geleden had het immers eenvoudig verkeerd begrepen, met zijn hoge toon en zijn plan om beide handen aan de problemen te slaan. Men wordt op den duur te verstandig om ernst te maken met die ambitie. Voorzover het de bedoeling was om de mensen te imponeren, is het beter van plannen af te zien en eenvoudig te doen wat men niet laten kan. Voorzover het erom ging de essentie van de dingen vast te leggen, is intussen gebleken dat er veel slimmer te werk gegaan moet worden. Er is geen heil te verwachten van de ontdekking van een orde die achter de verschijnselen verborgen is. Als het onmogelijk blijkt te leven met alleen de begrippen van de orde die wij aan de verschijnselen gewoon zijn op te leggen, kan met voor eigen rekening gaan speculeren over geheimen en verhoudingen, maar er zal geen orde gevonden worden die het voorbeeld geeft om de wereld eindelijk harmonisch te organiseren. Het is een van de eerste ontdekkingen van het gezonde verstand, dat er geen samenhangend beeld van de wereld opgesteld kan worden zonder dat men er zijn eigen beperkte voorkeuren in mengt. De onbetwistbare waarheden blijven buiten bereik. Zij zijn de vogels in de lucht, en het beste wat wij kunnen verwachten is een ongeregelde verstandhouding met ze. Het kan mooi werk zijn om er een te schieten, maar zodra wij hem in de hand houden blijkt zijn geheim verloren te zijn. Hij is dan alleen nog goed om woorden en begrippen mee te maken: een voorwerp van intellektuële werkzaamheid, onderworpen aan de stugge natuurwetten van de cultuur met haar ongelovigheid en ruzies.
De essentie van de dingen zijn de verschijnselen zelf, ontdaan van onze opvattingen en theorieën. De ontdekking ervan kan maar in geringe mate geforceerd worden; men kan zichzelf een beetje aanmoedigen om er aandacht aan te besteden, en verder is het de kunst de vogels te betrappen op een ogenblik dat zij zich onbespied
wanen. Wie de handen ergens aan wil slaan, die moet het gewoon aan de ploeg doen. Hij heeft dan zijn aandeel in de aktiviteit van de samenleving, en zal zich alleen als hij een ware ijlhoofd is nog verbeelden dat hij de wereld in nauwere overeenstemming brengt met een geheime orde. Sommige werkzaamheden zijn niettemin zwaarder belast met pretenties dan andere. Bijdragen aan de cultuur in enge en hoge zin dragen een bijzonder aureool, misschien voornamelijk aangebracht ter compensatie van de geringe inkomsten, en in de grote meerderheid van de gevallen geheel zonder betekenis. Het blijft onzeker of de cultuur in het algemeen aan haar beoefenaars betere uitzichten biedt op de vogels in de lucht dan bijvoorbeeld de jacht, de scheepvaart of de oorlog, en het is zelfs onbekend of de intellektueel bij zijn boekenkast meer vermoeden heeft van de weg naar het hart des levens dan de wilde in het woud. Werk is verlening van diensten aan de samenleving. Als die ze hoog apprecieert, is dat makkelijk; als zij ze laag apprecieert, moeten wij onszelf nog overtuigen dat zij toch de moeite van het verrichten waard waren. In geen geval kan werk meer zijn dan een antwoord op een bepaalde historische situatie. Het heeft geen zin om er aanspraken op absolute betekenis voor te maken; de dingen moeten niet door elkaar gehaald worden.
Bijna iedereen wordt er op den duur toe gebracht om een dergelijk onderscheid te maken, en het helpt om de overspanning uit de ambitie te nemen. Het kan er zelfs een dodelijke verslapping in veroorzaken, maar wie de indeling niet te rigoureus opvat blijft er nog heel kittig bij, en heeft er veel plezier van. Een strategische terugtocht naar de eigen wereld op het ogenblik dat de buitenwereld zich al te onaangenaam voordoet, een paar zakelijke telefoongesprekken als de weg naar het hart des levens geblokkeerd is: dat zijn de soort trucs die ons helpen om in een betrekkelijk evenwicht te leven.
Het is dan wel onuitstaanbaar te moeten constateren dat zelfs dit bescheiden stelsel van zelfbeheersing niet altijd goed werkt. De voorbijgaande depressies, begeleid door de zekerheid dat het herstel binnenkort moet intreden, kunnen genegeerd worden; maar van tijd tot tijd komen de ernstige aanvallen, wanneer geen manoeuvres het besef van mislukking en machteloosheid meer kunnen verdrijven. Wat een minderwaardig burgermansideaal is er verwezenlijkt met die indeling van het leven in tweeen! Waarom zou het niet mogelijk geweest zijn een duidelijk gedefinieerde persoonlijkheid te ontwikkelen, in plaats van het vage
Auteursrechtelijk beschermd