Hollands Weekblad. Jaargang 2

Apekool
De beperkingen van de biologie
Renate Rubinstein

Het verbaast me altijd weer de wrok die biologen koesteren tegen andere theorieën-bouwers over mensen. Wat zij deze zeggen te verwijten is dat zij er niet aan willen denken dat mensen in eerste instantie beestjes zijn (niet te verwarren met beesten, dat is geen biologisch begrip). Maar wat zij hun, geloof ik, in werkelijkheid kwalijk nemen is dat zo'n terechtwijzing de anderen, niet alleen niet choqueert, maar dat het ze zelfs niet op nieuwe ideeën of tot wijziging van de oude brengt. Waarom dat zo is wil ik proberen op te schrijven, al is het risico van open deuren intrappen daarbij groot en de vervelende interfacultaire wij-tegen-jullie toon misschien moeilijk te vermijden.

Het choqueert ze niet omdat ze het allemaal al eerder gehoord hebben: psycho-, socio- en antropologie zijn allemaal door hun mens-dier fase gegaan; dorre lijsten van driften, behoeften en instincten beslaan de eerste delen van hun tekstboeken; rassenhaat, onderworpenheid van de vrouw, recht van de sterkste zijn al herhaalde malen als bio- of physiologische feiten aangevoerd en weer geduldig verworpen. Dat is de reden waarom, zoals Hillenius schrijft, biologen vaak te horen krijgen dat hun theorieën over mensen verouderd zijn: er wordt soms mee bedoeld dat ze fout zijn, maar meestal dat ze al verwerkt zijn, dat men er van overgenomen heeft wat waarde had en zich, in af-

[p. 12]

wachting van mogelijke nieuwe bijdragen van de biologie, langs eigen wegen verder begeeft.

Die impliciete verwijzing naar de literatuur die dat allemaal aantoont wordt door biologen gemakshalve opgevat als een aanmaning dat god of de ziel hun eigen wetten hebben. Hun ijver in het theoretiseren over mens, cultuur, maatschappij gaat nu eenmaal niet gepaard met veel belangstelling, althans kennis van andermans vondsten. De antropoloog die op C gekomen van biologen triomfantelijk te horen krijgt dat met A en B alles gezegd is - terwijl hij vaak door zijn bewondering voor het natuurwetenschappelijke verwacht D te horen te krijgen - wordt daardoor op de duur te gefrustreerd om iets anders te doen dan een rijtje boeken aan te raden.

De biologen (om preciezer te zijn: ik bedoel de levendige exemplaren als Waddington in zijn nieuwste boek The Ethical Animal en Hillenius voor zover hij ‘als bioloog’ schrijft, maar zal er ook anderen bijhalen) blijven echter bij hun twee standaardbeschuldigingen: jullie vergeten dat onze naaste familie de apen zijn - een argument dat zich van Wilberforce tot en met de Descartiaanse fallacy verfijnt, en: jullie hebben



emotionele dus onwetenschappelijke bezwaren tegen elke theorie die de erfelijkheid als fundamentele factor in het menselijk gedrag ziet. Een duidelijk voorbeeld van het tweede bezwaar is te vinden in het door Unesco uitgegeven boekje The Concept of Race, het verslag van een onder biologen gehouden enquête naar hun mening over een door sociaalwetenschappelijken opgestelde definitie van ras. Hoewel geen bioloog (met uitzondering van een paar verknoopte Duitsers) zich wilde wagen aan een raciale verklaring van cultuurverschillen, waren allen, zonder uitzondering, verontwaardigd over het weglaten van de mogelijkheid van een dergelijke verklaring in de Unesco-definitie. Allen beschuldigden de Unesco-professoren ervan uit emotionele motieven de wetenschap tekort gedaan te hebben, hoewel geen van hen aantoonde dat de definitie in strijd met die wetenschap was. De internationale conferentie-toon die dit soort discussies zo onverteerbaar maakt ontbrak helemaal, in plaats daarvan was er een venijnigheid die niet anders te verklaren is dan door de biologenwrok over het verwaarloosd worden door de cultuurspecialisten.

Wie als leek dol is op visjes en sijsjes doet het leed te moeten ontdekken dat de specialisten op dat terrein zich er niet mee tevreden stellen; ook hun, blijkt het, is het eigenlijk te doen om alweer, die vervelende mens. Ik was dan ook teleurgesteld door de opmerking van een Bevriend Bioloog die, toen ik zei dat de biologie met erg geschikt is voor het gedetailleerde ideetjes-over-mensen werk, verontwaardigd antwoordde dat de biologie een oud vak is, door veel studenten beoefend, door geniale mensen gedoceerd en dat het dus onwaarschijnlijk is dat hun hele gedoe zinloos zou zijn. (En mijn poes dan, en die eendemosselen, noem je dat allemaal zinloos?)

Het is natuurlijk waar dat er ook emotionele redenen waren voor de sociologen etc. die de meeste argumenten tegen biologische of kwasi-biologische theorieën over de aard van mensen, vooral van grote groepen ervan, bijeenbrachten. Het waren vooral vrouwen (b.v. Margaret Mead, Simone de Beauvoir) die aantoonden dat er uit het biologisch gegeven: vrouwen baren kinderen, geen enkele conclusie over hun aard, gedrag, of rol in de maatschappij te trekken is. Zelfs de moederliefde die Hillenius ‘mechanistisch’ verklaren wil, is door hen op losse schroeven gezet. Waar zij op wezen was niet dat er voor halfzachte zielstheorieën hierover geen plaats is - dat wist men al - maar dat ook keiharde biologische of fysiologische verklaringen niet, of maar gedeeltelijk opgaan. Margaret Mead liet zien dat in andere culturen vrouwen al onze uitgesproken ‘mannelijke’ trekken kunnen hebben en mannen zich ‘als vrouwen’ kunnen gedragen, Simone de Beauvoir liet zien hoe ook binnen dezelfde cultuur veel vrouwen van hun omgeving moeten leren dat ze moederliefde horen te voelen. (Ze formuleerden dat subtieler dan hier in één zin is weer te geven).

Emotionele beweegredenen zullen ook de vele Joodse onderzoekers wel gehad hebben die zich niet bij het argument ‘ras’ neerlegden voor het verklaren van culturele ver-

[p. 13]

schillen. Dat maakte hun methoden echter niet onwetenschappelijk: de statistiek waarmee men liet zien dat niet negers dommer zijn dan blanken, maar boeren uit de Zuidelijke Staten (zwarte en witte) minder intelligent zijn dan stedelingen uit het Noorden (witte en zwarte) liet zich niet door wetenschappelijk denken omver blazen. Toen de psychologie aan kon tonen dat de intelligentie van individuen voor een deel zonder twijfel erfelijk is, werd dit door sociologen onmiddellijk aanvaard: men stelde zich voor het eigen studieterrein tevreden met het nieterfelijke deel. Het is zeker waar dat het nieuwe sociologische inzicht in de dertiger jaren geaccepteerd werd met een zucht van opluchting door mensen van goede wil; ze beseften dat, zolang de meeste mensen alleen in staat zijn om te houden van wie in werkelijkheid of in potentie net zo is als zij, er behoefte bestaat aan bewijzen voor de gelijkheid van mensen. Nu de politieke situatie hier en daar het al mogelijk maakt om verschillen tussen rassen en andere groepen te tolereren, is het te verwachten dat men er in de sociale wetenschappen met wat meer plezier over zal verder denken. In elk geval is met het aanwijzen van de emotionele behoefte er aan, nog geen theorie en geen uitvinding ongeldig verklaard - er zouden er waarschijnlijk geen overblijven als dat zo was.

Twee belangrijke richtingen in de culturele antropologie danken hun begrippenstelsel in eerste instantie aan de biologie. De eerste, de functionalistische, is gedeeltelijk, vooral door verschuiving van de belangstelling van primitieve cultuur naar cultuur in verandering, alweer wat verouderd verklaard; de tweede, cultuur-evolutionistische, is daarentegen juist erg in de mode. (Hij was dat al eerder, in de 19e eeuw, maar werd toen zo ‘biologisch’ - populair biologisch misschien - opgevat dat er na verloop van tijd niets meer mee te beginnen was). Maar het blijkt steeds weer dat het vertalen van dergelijke biologische begrippen en het zinvol gebruiken ervan in cultuurtheorieën, iets is dat biologen opvallend slecht kunnen. Dat komt waarschijnlijk omdat hun studieobject in omvang en in tijd zo ruim is dat het hele kleine onderdeeltje mens erin verdrinkt; ze kunnen daardoor alleen hanteren wat zo grof is dat het opgaat voor alle mensen (‘de mens’), en dat is maar weinig, en alleen opheldering geven over perioden die zich van de Neanderthaler tot nu uitstrekken. Al die miljoenen van exemplaren en van eeuwen verschaffen weliswaar een mooi kosmisch inzicht (zoals Teilhard de Chardin geeft met zijn visie op de ontwikkeling van elektroon tot professor) maar dat maakt niet duidelijk



waarom b.v. men in de middeleeuwen nog tegen de kamerwand plaste terwijl men nu, tenminste in de grote steden, zelfs in de tram niet meer op de grond spuugt.

De bioloog Waddington besteedt een boek van 230 pagina's (The Ethical Animal, Allen & Unwin) aan bewijzen dat de ethiek een instrument is dat de menselijke (sociogenetische) evolutie pas mogelijk maakt en dat tevens zelf onderworpen is aan het evolutiemechanisme. Hoewel zijn these belangrijk genoeg lijkt en er in zijn boek voortreffelijke hoofdstukken staan over de jongste verfijningen van de biologische evolutieleer, kan het niet anders dan dat ook dit boek nauwelijks reacties zal oproepen van de kant van de psychologen en antropologen aan wie een tweederde deel ervan gericht is. Niet omdat er onzin in staat, daarvoor is deze bioloog te voorzichtig en teveel op de hoogte van wat in de sociale wetenschappen als onacceptabel beschouwd wordt, maar omdat er voor zover ik kan zien, niets in staat wat ons een stap verder brengt. (Hij komt eenmaal op het randje van biologenonzin, nl. wanneer hij zegt dat het best kan dat Joden en Chinezen door hun genetische structuur tot handeldrijvende volken wer-

[p. 14]

den, maar hij zegt er meteen bij dat het ook heel goed anders kan.) Desondanks kondigt hij aan een belangrijke bijdrage tot de mensheidkunde te gaan leveren en zegt hij herhaaldelijk dat hij bezig is een nieuw criterium te verschaffen voor het wetenschappelijk beoordelen van ethische systemen. Het is daardoor een heel gek boek geworden. Ik las het geboeid door, onder de indruk van alles wat er in voorbereiding tot die bijdrage overhoop gehaald werd en van de koele, heldere manier waarop hij dat deed, maar begreep pas met het laatste hoofdstuk dat er op de inleiding niets zou volgen: de bijdrage bleef uit. Geen ethisch vraagstuk werd aan de hand van het nieuwe criterium opgelost, geen culturen gerangschikt volgens een evolutionistisch principe, zelfs geen richting van de ethische evolutie wordt aangewezen. Ik kan mij wel voorstellen waarom het moeilijk geweest was dit te doen, en waardeer het besef dat deze bioloog tenminste heeft van die moeilijkheden, maar ik verbaas me dan toch over de strijdbare toon en de



triomfantelijke aanhef - tot het bittere einde herhaald - waarmee de theorie gelanceerd werd. Zoals het nu staat kan men alleen verwachten dat filosofen op het boek kritiek zullen hebben (overeenstemming met de loop der evolutie is niet hetzelfde als goed, is een te verwachten maar weinig belangwekkende tegenwerping), de psychologen en antropologen zullen er, denk ik, hoogstens een beleefd besprekinkje voor over hebben. Misschien dat biologen er iets mee kunnen doen? Ik wacht nieuwsgierig op de al aangekondigde bespreking van Hillenius.

Als boekbespreking zouden deze opmerkingen schromelijk ontoereikend zijn, ik heb Waddington's boek er ook alleen maar bijgehaald als toelichting op de reacties van de antropologen etc. op de theorieën waarmee biologen ze zo onvermoeid blijven bekogelen. Die komen niet voort uit weerstand tegen een ‘biologische opvatting van de mens’ maar uit onvermogen daar enthousiast van te worden: de dier-natuur-erfelijkheidskant brengt ze niet ver. Gedeeltelijk omdat de instincten op de meest primaire na (ademen, spelen etc.) zo verdund zijn door het ingrijpen van cultuur dat ze er net zo goed niet konden zijn, gedeeltelijk omdat het nu juist de niet-natuur is die ze bestuderen. Wat ze bij de analogie tussen maatschappij en apenrots interesseert is het verschil, eerder dan de overeenkomst. Terwijl elke generatie apen opnieuw zijn vader moet vermoorden was volgens Freud één zo'n daad in de oertijd begaan, voor mensen genoeg om er eeuwigdurend berouw over te hebben, compleet met totemgodsdienst en incestverbod. Bij zo'n verschil verbleekt de overeenkomst bijna. Het is goed dat biologen laten zien dat dat niet helemaal zo is, hun vergissing is om te denken dat het helemaal niet zo is.

N.B. Over Freud. Het is niet nodig om aan te nemen, zoals Hillenius doet, dat Freud de vadermoord op de apenrots ‘raadde’: hij had er beschrijvingen van gelezen en citeert die in Totem en Taboe. Freud's theorie van de vadermoord als oorsprong der cultuur, omdat hij leidde tot zowel godsdienst als incestverbod, wordt door antropologen nauwelijks verouderd verklaard, voor zover ik weet, hebben ze haar nooit geaccepteerd. Als Freud zich beperkt zou hebben tot deze speculatie alleen, dan zou zij trouwens allang een curiosum geworden zijn. Maar ook Freud interesseerde zich meer voor het menselijke aspect, het verdringen van die moord, dan voor de daad op zichzelf. ‘Misschien deden ze het niet maar wilden het alleen, net als baby's’, is een tegenwerping die hij zelf maakt.