Hollands Weekblad. Jaargang 2

Oedipus c.s.
D. Hillenius

Het heeft me vaak verbaasd de venijnigheid waarmee mensen moeite doen om hun dierlijke afkomst te verloochenen. Darwin wordt zo langzamerhand door niemand meer tegengesproken. Zelfs de katholieken mogen, zij het met een foefje, geloven dat de mens van een aap afstamt en op de dubbelgereformeerde Universiteit wordt het niet ontkend. Maar zodra het gaat om gedrag, om gevoelens, om die onzekere gebieden waar de liefhebbers het woord ziel kunnen gaan gebruiken, blijkt de controverse nog even hevig. Een bekend hoogleraar in de zoölogie vertelt op zijn colleges dat een moederwisent die een dood kalfje had gebaard, wel allerlei gedragingen vertoonde die men - met enige variatie - ook bij een menselijke moeder in die omstandigheden zou verwachten: onrust, grote prikkelbaarheid, in het begin veel likken van het jong, pogen het op de been te helpen, als het weg genomen is overal zoeken etc., maar dat men hier toch vooral niet van moederliefde en moederverdriet mocht spreken. Immers bij het dier worden door de geboorte een aantal hormoonmechanismen op gang gebracht die het moederlichaam dwingen om ‘moederlijk’ te zijn voor het jong, de melkklieren werken, een heel patroon van gedragingen als moederdier staat gereed te beginnen. Als al die mechanismen hun normale afloop niet kunnen hebben doordat het jong doodgeboren wordt, spreekt het vanzelf dat de moeder zich abnormaal gedraagt. Dat zou tenslotte een auto ook doen als tijdens een rit een of meer wielen afvallen. Dat ik om dit soort redenaties telkens weer nijdig word is niet omdat ik de natuur zo graag niet-mechanisch zie, vitalistisch of idealistisch. In tegendeel, ik ben geheel overtuigd door de verklaringen die me gegeven worden van de verwarring in de wisentmoeder. Maar wat me ergert is dat men zonder verdere argumentatie aanneemt dat een dergelijke toestand bij de mens geheel anders veroorzaakt wordt. Terwijl men in principe dezelfde verschijnselen ziet optreden zoekt men hier de verklaringen op een heel ander vlak: niet een mechanisme is gestoord, maar een ziel en daar houdt verder elk gesprek - behalve tussen zielsverwanten - op.

Bij mijn streven naar een biologischer opvatting van de mens heb ik lange tijd gedacht dat ik steun, althans een belangrijke hoeveelheid materiaal zou vinden bij de psychologie. In principe zien de psychologen de mens toch ook als een soort mechaniekje. Als men er in een daarvoor gevoelige periode iets mee doet, dan is het vrijwel zeker dat het gedrag van de mens later voor een groot gedeelte door dit eerste agens bepaald is. In de practijk is me dat erg tegengevallen, omdat de meeste psychologen die ik ooit sprak mijn benaderingswijze als verouderd, grof materialistisch van de hand wijzen. Als ik dan wijs op wat volgens mij enkele grondbegrippen zijn van Freud, zeggen ze dat Freud een groot man is, maar verouderd.

(Men hoort zelden in de niet-exacte vakken, dat zijn niet bij toeval de vakken die zich speciaal met de mens en zijn uitingen bezighouden, dat een bepaalde theorie of opvatting fout zou zijn en dan daar en daar om; een theorie is in die vakken hoogstens verouderd.

Een mechanistische beschouwingswijze

[p. 11]

heet typisch negentiende-eeuws; blijkbaar weet men niet dat alle beoefenaren van de moderne biologie, of ze op een katholieke, dubbelgereformeerde of vrij-humaanzinnigatheïstische Universiteit gestudeerd hebben, werken en denken volgens mechanistische, logische, materialistische principes.

Ik heb eens een Jezuiet-bioloog gevraagd wat hij zou denken als hij in een reageerbuisje een lichtschijnsel waarnam waarvan hij de materiële oorzaken niet kon achterhalen. Of er dan ook maar een splintertje van een gedachte mogelijk zou zijn aan de heilige geest of iets dergelijks. Hij antwoordde dat hij tot het allerlaatst zou aannemen dat zijn methodiek ontoereikend was, m.a.w. dat hij ondanks herhaald negatief resultaat zou blijven geloven in een materiële oorzaak van het verschijnsel. De meeste niet-exacte-vakmensen die ik ken zijn wat dat betreft platonischer, onlogischer, afwerender).

Van die grondbegrippen die ik biologisch verantwoord acht, lijkt me de belangrijkste het Oedipus-complex. Voor zover ik weet heeft Freud het gedestilleerd uit een idee van Darwin en het belangrijkste thema van Frazer. Het idee van Darwin, heel luchtigjes aangeduid door hem zelf, is dat de mens afstamt van een in meer of minder patriarchaal verband levende horde aapmensen.

Freud phantaseert er - in Totem und Tabu - dan bij hoe het oppermannetje alle wijfjes bezit, hoe de jonge mannetjes (zijn zonen) dat ook graag zouden willen, maar dat ze niet durven vanwege de jaloerse almacht van pa etc. Vandaar de lust tot vadermoord en moedermin. De psychologen en sociologen die ik sprak vertelden me dat dit oerverhaal - naar mijn mening zoiets als de basis van althans het sluitende stelsel van Freud - verouderd is, op niets berustend. Daar ben ik erg verbaasd over, was trouwens al verbaasd over Freuds prachtige conclusie die hij - naar ik uit zijn geschriften begrepen heb - zuiver theoretisch heeft opgesteld aan de hand van de genoemde literatuur en natuurlijk ook gesteund door zijn ervaringen als psycholoog. Nergens staat dat hij ooit zo iets in werkelijkheid zou hebben gezien. En dat vind ik het verbijsterend knappe van Freud, omdat men op bijna elke apenrots in een dierentuin dit verhaal in realiteit kan waarnemen. Natuurlijk niet iedere dag, maar toch zeker als men regelmatig even een kijkje komt nemen.

Wat ik zelf in Artis gezien heb is dit: één opvallend grote aap (opvallend groot in vergelijking met zijn soortgenoten; allemaal lampong- of laponderapen) die de absolute heerser is. De oppassers noemden de aap die ik nu op het oog heb Moos de Naaier. Dit geeft zijn voornaamste activiteit aan. Een andere was dat hij altijd tussenbeide kwam als twee andere apen vochten. In principe kreeg de grotere dan op zijn donder. Er bestaan veel waarnemingen over kleine rotaapjes die zo op die interventie rekenen dat ze straffeloos de hele kolonie kunnen pesten. Zodra een van zijn slachtoffers een uitval doet begint hij hysterisch te gillen waarna de al-pa zijn kleinste onderdaan te hulp schiet.

Volwassen mannetjes, overigens lang niet zo groot als de hoofdman, ziet men ook wel met de wijfjes paren, maar dat is dan steeds schichtig rondkijkend naar alle kanten. Een groot contrast met het paren van de hoofdman, nonchalant een wijfje beetpakkend en onderhand een pinda krakend. De clou van deze illustratie bij Freud is het slot, als op een dag een van de opgegroeide mannetjes de patriarch weerstaat. Als het goed gaat vormt zich opeens een razende troep mannetjes die de oude in stukken scheuren. Dit heb ik helaas nooit in werkelijkheid gezien, maar wel de resultaten: Moos de Naaier, die in een van de ellendigste hokken, in een van de ellendigste gebouwtjes van Artis - het kleine stinkdierenhuis - is ondergebracht. Een grote lap huid van zijn kop getrokken, zijn bovenlip gescheurd. Knorrig steekt hij zijn hand door de tralies om snoep. Merkwaardig is dat binnen korte tijd een van de andere mannetjes hetzelfde grote formaat bereikt als zijn voorganger, alsof het gepaard gaat met het veroverde gezag.

Apen staan in deze opvolgingsstrijd met alle psychologische consequenties niet alleen. Ik heb eens gezien hoe een moedernijlpaard door het mannetje werd bestegen - een heroisch onderwater-gewroet -terwijl het jong venijnige aanvalletjes tegen zijn vader ondernam. Met een simpele zwaai van de kop werd het jong dat nauwelijks groter was dan die kop, telkens weggeslingerd.

Een ander voorbeeld, voor ieder te controleren, is te zien in Disney's film Robbeneiland, een van zijn werkelijk goede natuurfilms, met een minimum aan rhythmische of andere kinderachtige trucjes. Ook daar weer een mannetje, tweemaal zo lang als het gemiddelde wijfje en dus ruim achtmaal zo zwaar, met een harem van 60-80 wijfjes, elk met hun jongen. Jonge mannetjes die de bronst mochten voelen opkomen, moeten zo snel mogelijk voor de tiran in ballingschap. Op kleine zandbanken voor de kust groeien ze op. In de film van Disney zag je hoe een van de kolossale tirannen werd aangevallen door een veel kleiner mannetje.

[p. 12]

Het is bij zulk vechten evenals dat om territorium bij vogels en vissen (en waarschijnlijk zoals bij elk vechten), niet zo zeer een kwestie van werkelijke sterkte als wel van zich zeker voelen, dominantie tegen geringer dominantie. Het reusachtige mannetje wordt verdreven door de waarschijnlijk sexueel opgeschroefde zoon (of kleinzoon). Zijn aftocht is tragisch. Van alle kanten wordt hij door de nu wel durvende pubers aangebeten. Bloedend weet hij nog het water te bereiken en te ontkomen. Zo ontstaan de solitairen, de Wandelende Jood etc.

Nogmaals, met zulke feiten voor ogen, verbaast men zich over het inzicht van Freud, dat men alleen maar kan verklaren door aan te nemen, dat de mens in zich zelf een dergelijk mechanisme met zich mee draagt, een mechanisme waarvan de werking alleen is afgezwakt of vermomd door wat we voorlopig even afdoen met cultuur.

De dierentuindirecteur Hediger vertelde het bekende verhaal dat de mensen zoveel natuurgebeuren verkeerd, idealistisch, interpreteren. De zang van vogels b.v. is te vergelijken met de taal die iemand uitslaat als hij 's nachts een indringer in zijn woning vindt. Het is dus niet te vergelijken met menselijk gezang is de conclusie. Maar is dat wel zo? Als ik aan Julia denk, die alleen zang ging studeren om in het kunstzinnig kringetje van haar man als gelijkwaardig te worden opgenomen? De gesprekken met zangers, het doorzichtigst vooral bij de middelmatige en slechte? Naar mate ik meer mensen leer kennen, met steeds vreemder beroepen en liefhebberijen, raak ik er meer van overtuigd dat achter alle niet-direct materiëel noodzakelijke uitingen dominantie- en distinctiedrift werkzaam is.

Bij mezelf te rade: ik speel beter piano in een gezelschap waarvan niemand piano speelt en slechter als ik weet dat een van de toehoorders een goed pianist is. Het belang van de les-juffrouw of -meneer is minder in het bijbrengen van technische foefjes, dan in het stimulans zijn tot demonstreren.

En de liefde voor de muziek, de expressiedrang, de ontroering? De expressiedrang is nauwelijks een ander woord voor de neiging tot demonstreren. Kinderen huilen het meest als ze weten dat ze gehoord worden. Liefde voor muziek? Is daar niet dezelfde argwaan bij gewettigd als bij liefde voor een mooie vrouw? Dominantie en distinctie? Rest alleen de ontroering. Die valt niet te ontkennen, maar is naar mijn ervaring practisch uitsluitend passief. Dat past trouwens goed in het dominantieschema.