Hollands Weekblad. Jaargang 2

[p. 13]

Het spoor bijster
H. van Galen Last

In Maatstaf van october schrijft J.B. Charles, behalve over Badings, over de affaire-Stuiveling, en naar aanleiding daarvan over de kwestie-Hongarije in de PEN-club en de Ver. v. Letterkundigen in 1956, en naar aanleiding daarvan weer over het fascisme, de Duitsers, de atoombommen, de Chinezen, de Kongo, de mislukte topconferentie in Parijs, Elsevier's Weekblad, en nog eens Hongarije en Suez. Dat alles in tien Maatstaf-bladzijden waarin veel van de lezer gevergd wordt, van zijn geheugen en van zijn vermogen om de gedachtenstroom van de auteur te volgen. Het is, bij een auteur die zo voortdurend en zonder enige waarschuwing zijn lenzen verstelt, misschien nuttig om de voornaamste zaken zo scherp mogelijk uit elkaar te houden en ze daarom punt voor punt te behandelen.

1. Stuiveling. Dat Stuiveling in de oorlogsjaren dingen heeft gedaan die hij niet had moeten doen, daarover kan wel geen verschil van mening meer bestaan. Ook is gebleken dat hij nog altijd niet in staat is om te erkennen dat hij daar verkeerd aan deed. Geen goed woord voor Stuiveling dus, maar toch is het onbillijk om, zoals Charles doet, alleen hem aan te vallen over zijn medewerking aan Toen 1940-1945. De rel die door Barents' artikel over die medewerking in Vrij Nederland (4 juni 1960) is ontstaan, is immers de aanleiding geweest tot Charles' geschrijf over Stuiveling. Barents echter had, terecht, ook verwijten gemaakt aan Lydia Winkel en dr. L. de Jong voor hun verzoek aan Stuiveling om een bijdrage voor dat boek over de bezettingsjaren. Sinds Barents zijn stuk schreef nu, is de rol van dr. L. de Jong nog duisterder geworden. Als men zozeer heeft bijgedragen tot het in opspraak brengen van iemand's naam als de directeur van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie deed toen hij een bijdrage van Stuiveling aan Toen 1940-1945 accepteerde, zou men ook moeten kunnen erkennen dat men niet wist wat Stuiveling in de oorlog had gedaan òf men zou de moed moeten opbrengen om het slachtoffer niet alleen in de kou achter te laten. Voor zover mij bekend nu heeft dr. L. de Jong in het openbaar althans over deze aangelegenheid het stilzwijgen bewaard, wat nog vreemder wordt als men bedenkt dat de heftigste aanvallen op Stuiveling afkomstig zijn van Vrij Nederland, van welk blad dr. L. de Jong een wekelijks medewerker is. Het is waar dat sommigen beweren dat dr. L. de Jong wel degelijk voor Stuiveling is opgekomen, namelijk door hem te adviseren bij het opstellen van diens verklaring van verweer die behalve in Het Parool ook in Vrij Nederland werd afgedrukt - maar als dat juist is heeft dr. L. de Jong met deze ‘stille’ hulp alles nog weer verwarrender gemaakt, voor hemzelf, en ook voor de redactie van V.N.

Hoe al dit onverkwikkelijks ook zij, men kan op het ogenblik al lang niet meer alleen Stuiveling als de grote schuldige zien, en dat een zo op gerechtigheid verzot man als J.B. Charles dat wel doet en de mysterieuze dr. L. de Jong geheel buiten schot laat, komt mij toch wel èrg nonchalant voor.

2. Hongarije, de PEN-club en de Ver. van Letterkundigen. Van november 1956 dateert het grote schisma in de literaire wereld van Nederland, schrijft Charles, een schisma dat hij interessant genoeg vindt voor een analyse die hij dan ook spoedig hoopt te publiceren. Voor het te laat is kan ik hem misschien helpen enige orde op zaken te stellen.

Het Parool heeft zich in november 1956 schandelijk misdragen, vindt Charles, door de PEN-club tot een communistische mantelorganisatie te verklaren waar geen fatsoenlijk mens iets te zoeken heeft. Daarvóór is, heel achteloos ogenschijnlijk, deze zin uit Charles' pen gevloeid: ‘De PEN-club ... die op dit ogenblik ... ongeveer 200 leden telt, onder wie niet één communist ...’. Men lette op dat ‘dit ogenblik’, maar nergens vermeldt Charles dat op het ogenblik waarover hij het heeft, november 1956, wel degelijk communisten als Theun de Vries en Wiessing leden van de PEN-club waren. De geciteerde zin geeft duidelijk aan in welke richting Charles de historische waarheid omtrent november '56 zou willen omvormen, en hij doet dat dan ook op de volgende bladzijde geheel ongeremd. Daar heet de PEN-club, zoals hij in 1956 was samengesteld, ‘een grote groep Nederlandse, bepaald niet-communistische schrijvers’.

Bovendien onthoudt Charles zijn lezers enkele gegevens die niet zonder belang zijn.

[p. 14]

Een aantal leden van de PEN-club had een door het bestuur aanvaarde resolutie ingediend waarin het lidmaatschap van die vereniging onverenigbaar werd verklaard met dat van de communistische partij. Op voorstel van één van de oprichters van De Derde Weg, H.M. van Randwijk, werd die onverenigbaarheid in de motie vervangen door een zinsnede, waarin het gebruik van geweld werd afgekeurd. De aldus veranderde verklaring werd daarop ondertekend door Theun de Vries, Wiessing, Mies Bouhuys - die in die dagen onder pseudoniem gedichtjes in De Waarheid publiceerde - en merkwaardig genoeg ook door het bestuur onder leiding van Victor E. van Vriesland, die daarmee vermoedelijk de juistheid heeft willen aantonen van de woorden waarmee een groot Nederlands schrijver hem eens karakteriseerde: ‘Hier sta ik, ik kan ook anders!’ In ieder geval was het dit optreden van H.M. van Randwijk c.s. dat voor Gomperts (niet voor Nord, zoals Charles gelooft) aanleiding was om het gedrag van de PEN-club in Het Parool met dat van een communistische mantelorganisatie te vergelijken.

Nagel verzwijgt dit alles. Het komt hem ongelegen. Hij wil twee dingen: de PEN-club schoonwassen en van allerlei suggereren over het feit dat in die dagen in de Ver. van Letterkundigen Stuiveling als voorzitter verkozen werd boven H.M. van Randwijk. ‘Een betekenisvolle keuze’, schrijft Nagel. Maar dat valt nogal mee als we bedenken dat Nagel zelf, 1½ bladzijde daarvóór, heeft verteld hoe hij bij De Bezige Bij heeft moeten ingrijpen toen Stuiveling in de jury ging zitten voor een jeugdboek over het verzet dat die uitgeverij het licht wilde doen zien. ‘De direktie van De Bezige Bij kende zijn (Stuiveling's) zaak niet’, schrijft Nagel, om aan te tonen hoe weinig bekend



in Nederland Stuiveling's gedrag in oorlogstijd was. Maar wat bij De Bezige Bij, toch ook een uit het verzet voortgekomen uitgeverij, voor Charles normaal is, wordt ‘betekenisvol’, oh, verschrikkelijk betekenisvol, bij een paar redacteuren van Het Parool!

Het is onwaarschijnlijk dat Stuiveling ooit gekozen zou zijn als de feiten bekend waren geweest, maar zelfs nu nog lijkt Charles het normaal te vinden om een uitgever als H.M. van Randwijk - zijn gedrag in de Hongarije-kwestie dan nog terzijde gelaten - te benoemen tot voorzitter van wat tenslotte een vakvereniging voor schrijvers is.

3. Het fascisme. De plaatsruimte ontbreekt om hier uitvoerig in te gaan op Charles' bespiegelingen over het fascisme en alles wat hij er in dat verband bij te berde brengt. Alleen dit. Hij heeft het over een fascisme dat ‘van alle tijden’ is, een fascisme dat een wereldoorlog heeft verloren, ‘maar nog niet is verslagen’, alsof dat mogelijk zou zijn met iets dat van alle tijden is. In hun strijdmethoden nu verschillen, ook volgens Charles, communisten en fascisten weinig, maar ‘het communisme heeft als een principieel anti-fascisme (avant la lettre) een edele oorsprong’. Ik begrijp die opmerking niet goed. Als het fascisme van alle tijden is, dateert het principiële anti-fascisme avant la lettre dat het communisme is dan uit de voortijden, is het soms die befaamde essentie die ditmaal aan de existentie voorafging?

Wat opvalt bij Charles zijn de geweld-, haat- en wraak-fantasieën die telkens weer zijn bekommernis om de wereldvrede doorbreken. Maar tegen die grote, veelomvattende haat die op de bodem van Charles' ziel moet liggen, heb ik geen overwegend bezwaar, wèl tegen de ethische toon waarop dezelfde Charles anderen hun afkeer en antipathieën verwijt.