Hollands Weekblad. Jaargang 2

[p. 10]

Werkelijkheid zonder winst
J.J.D. Rijk

A. van der Veen, doen alsof, Querido, Amsterdam.

‘Waarom was een werkelijkheid - en welke dan - zoveel waard?’ Die vraag stelt Ida, het meisje uit Adriaan van der Veen's roman Doen alsof, zich uit zelfverweer, en ze spreekt daarmee haar twijfel uit aan de geldigheid van het dagelijks beleden cultuur-ideaal van de twintigste eeuw: een oprechte omgang met de werkelijkheid. Het is een twijfel die Van der Veen blijkens titel, thema en het aan Camus ontleende motto over het liegen niet deelt, en van de schrijver van Het wilde feest mocht men niet anders verwachten. Ook daarin was ‘doen alsof’ een vijand die bestreden moest worden, en niet alleen bij de tegenpartij: zonder hoge woorden ontmaskerde hij de houding van de rassenverachting, maar ook alle houdingen waardoor men hoopt met het probleem van de joden ‘klaar te komen’ dus ook de overmatige bewondering, de onwezenlijke solidariteit en de valse opoffering, hoe ‘fatsoenlijk’ ook. En dat terwille van een onbenoemde collegiale menselijkheid, die allesbehalve restloos opgelost is in verontwaardiging en grote gebaren, maar die onbegrijpelijk blijft met angsten en tekorten. Daarmee is Het wilde feest nog geen traktaat geworden; Van der Veen moge een moralist zijn, hij is tenslotte romancier en hij wist in de mannelijke hoofdfiguur morele bezetenheid en liefde tot dramatische aktie te verenigen, zonder versimpelde tweespalt.

Dat is nodig, want op zichzelf levert een ontmaskering geen dramatisch gegeven meer op, in tegenstelling tot vroeger. Was mich nicht umbringt, macht mich stärker: het uitzicht op de waarheid was een bevrijding, stoffige gordijnen waren neergehaald, in de tragiek lag een heroische overwinning. Maar sinds politici, huisvaders en prelaten in groten getale van hun sokkels vielen, en alleen Jacques Gans daar nog op wil klimmen aan de hand van De Gaulle, is de behandeling van een dergelijk gegeven niet meer dramatisch voor de toeschouwer, die bij deze aktie niet meer betrokken is. Hij weet nu al heel goed, te goed, onder welke rivieren verstandig ouderschap het moeilijk heeft, en kijkt ernaar. Dat ontaardt dan soms in samen kijken door het sleutelgat naar iets héél ergs, zoals in Cat on a hot tin roof, kijken naar een ander, en dat is alleen dramatisch van zelfgenoegzaamheid. De burger, de lezer wordt zelf niet meer geschokt en het is niet te verwonderen, want onder het vaandel van de waarheid en het frisse staan in de werkelijkheid komen nu ook de indiscreten, de zalvers en de vliegjes op hun prooi af.

Een boek dat zich als een ontmaskering voordoet is dus verdacht, zij het wellicht ten onrechte. Van der Veen heeft dat begrepen, en het juist benut door in zijn roman een scherpzinnige dubbelrol van hemzelf te geven in de figuur van een schrijver die met de werkelijkheid als troef vals spel speelt. Hoewel het meisje Ida de hoofdfiguur is, blijkt hij in dit boek onmisbaar: zijn wandaden worden breed uitgesponnen en niet alleen Ida, maar naar het schijnt ook Van der Veen neemt wraak op hem. De schrijver Dolf, grijzend aan de slapen en wat hoge rug, praat met voortvarend gemak over de eenzaamheid, de vlucht uit de realiteit en de verdwaalde kinderen in de naoorlogse chaos. Omgeven door oude en jonge juffrouwen houdt hij lezingen, en met hetzelfde gemak en brede begrip praat hij ook in op Ida, het stille meisje uit Enschede, die naar hem toegezogen wordt. Hij schrikt niet van haar en haar droomwereld, hij kan haar begrijpen; beschermend zal hij haar zonder schokken terugvoeren naar de werkelijkheid, haar, zijn schuchter poppetje dat nu eindelijk eens echt moet gaan leven.

Helemaal ongelijk heeft Dolf niet, en Van der Veen laat de diagnose voor een groot deel aan hem over. Ida heeft als klein meisje haar vader verloren, maar daarin nooit berust: het dreigend verdriet van haar moeder, het enige wat haar jeugd verontrustte, berustte volgens haar op een vergissing - de eenzaamheid, de dood is niet

[p. 11]

reëel, er is wellicht iets tegen te doen. Het raam opendoen bijvoorbeeld, waardoor haar vader kan terugkeren. Met die handeling van de volwassen Ida in Rome begint het boek; een schijnbare toevalligheid die pas later betekenis krijgt, zonder drama ingevoerd - men moet bij Van der Veen lezen, want hij vertelt zonder stemverheffing.

De diagnose wordt met Dolf's snel en wijd begrip gesteld, en de zaak afgesloten. Dolf is niet verrast, hij kent haar, zoals hij ook zichzelf kent en begrijpt en niet verrast is; hij kent ook zijn schuld, en geeft het toe, al te grif. Zijn zalvend spel met harde woorden, zijn vlot begrip van amateurpsycholoog verschaft hem zijn inkomen aan zelfvertrouwen, zijn onkwetsbaar overwicht op Ida, voor wie dit allemaal nieuws is in haar onaangetast bestaan. Haar jeugd valt weg en Dolf is de vervuller van haar dagen met zijn zending. Maar hij is alleen een charlatan ‘wiens fantasie zo akelig goed werkt’ en die daarom nergens bij hoeft te zijn; een kunstpooier en in dit boek de karikatuur van de schrijver, de aap van diens bedoelingen. Doch men moet onbehoorlijk arrogant zijn, wil men in hem niet iets van zichzelf herkennen: ‘godsgruwelijk stinkend van begrip’.

Wat is Ida de werkelijkheid waard, als ze Dolf behoeft? In de trein naar Rome ervaart ze de breuk met hem; toen hij zich wilde bevrijden van het lastige meisje, dat teveel op hem bouwde, won zij hem terug, maar ze bemachtigde alleen een zwakkeling en won dus niets. Zonder Dolf (die later komen zal) ligt Italië onder een lijkkleur, ze wandelt doelloos door Rome en zoekt afleiding. Ze vindt, verdoofd, de eerste avond een bruut die haar naloopt, meevoert en verkracht. Verkracht? Dat is de vraag - het kan haar niets meer schelen. Prachtig is het excuus dat ze heeft om er niets tegen te doen: ze is te vermoeid, ze weet niet wat politie is in het Italiaans, en gaat naar bed. Zo drijft ze mee op wat haar omgeving aan impulsen geeft, zich een illusoir evenwicht scheppend,



door haar besef anderen naar haar hand te kunnen zetten. Machteloos om zelf iets te ondernemen, blijft ze een losbandige speelbal; ze speelt voor hoertje, voor gangsters-vriendinnetje, net zoals Leo, de bruut, en zijn vrienden voor gangster spelen. Ze compliceert het leven, want ze kan niet anders; ze wreekt zich in een hatelijk briefje aan Dolf, maar hoopt op zijn herrijzenis, ze beledigt en veracht Leo, maar volgt. Ze doen alsof, en alleen de beledigende, primitieve bezitsdrang van Leo is echt, hoeveel moed hij, de stomkop, zich dan ook moet inpraten.

Dolf komt onmiddellijk, dat wil zeggen via Parijs, om even ‘op adem’ te komen. Maar zelfs dan heeft Van der Veen nog iets met hem te verrekenen: als Leo Dolf de trap heeft afgeslagen (Ida wist het, maar hoopte ze niet het omgekeerde?), lijdt hij nogmaals een échec. Hij is niet ‘gedoemd tot begrip’ omdat zijn fantasie zo groot is, maar omdat zijn lafheid een omhulsel behoeft. Men ziet, het had met deze Dolf korter gekund als Van der Veen hem niet, als compromitterend, van zich af moest schudden, zoals ook bewezen wordt door het koel-polemische, maar uitvoerige verslag van zijn lezing.

Welke werkelijkheid staat dan tegenover deze leugens? Niet die van Ida, en ook niet die van Leo, de gedroste reisleider die haar tenslotte wel de dienst bewijst haar vader dood te vloeken, werkelijk dood, door hem te ‘vervangen’.

Is deze werkelijkheid nu zoveel waard? Op een beschamende manier, raakt Ida uit de nesten met de hulp van een architekt uit Zwolle, die in het KLM-kantoor uit de lucht komt vallen. De man schrikt, helpt haar te verlossen met behulp van zijn warmbruine ogen en van de politie, en Ida is vrij. Waartoe? Het wordt ons niet verteld; toch zeker niet tot het landelijk geluk in een dorpshotel met de architekt? Hij wordt door Van der Veen vriendelijk doch duidelijk ironisch beschreven als ‘haar ridder uit Zwolle’. Hij kent haar niet, zal haar nooit

[p. 12]

kennen, en Ida huilt, in de prachtige slotzin, ‘maar ze wist niet waarom en om wie; het kon toch niet om Leo zijn.’

Nee, in Zwolle wonen geen ridders, dat is bekend. In deze vriendelijkheid en warmte geloof ik graag, maar niet meteen nadat ik een boek lang op mijn hoede moest zijn. Men denkt aan het ironische slotzinnetje uit De koele minnaar, waarmee Claus verlies en winst ineens betrouwbaar afsluit: hop, naar het grijs en helder land daarboven. Maar noch voor Ida, noch voor de lezer is de nieuwe waarheid een openbaring; de ironie is halfslachtig en daardoor is het laatste woord van het gelijk een moedeloos laatste woord. Het is zo, ja, en dan? Deze vorm van werkelijkheid blijft te vaag; ze staat niet, zoals in Het wilde feest, in verband met de hoofdfiguur. Ze blijft hier onvervuld. De pretentie van Doen alsof was te groot; zonder persoonlijk doel bestaat de werkelijkheid niet.

Maar hiermee is het boek niet veroordeeld Het is niet alleen knap, maar intiem door zijn observaties, tal van kleine aantekeningen, die ook het verhaal zelf voortdurend bewegen. Men moet aandachtig lezen, ik zei het al; nergens vertoont Van der Veen de brute neiging tot versimpelende beeldspraak die in de mode is, en waarmee Mulisch bijvoorbeeld zo scheutig is; zelfs metaforen worden spaarzaam opgediend. Met kleine schokken, zonder aankondiging gegeven, zonder uitgeschreeuwde verontwaardiging volgt Van der Veen zijn observatie van de kwaadwillige eenzaamheid waarin we een ander stoten en zelf ontkomen. Aan het ontbreken van die schreeuw herkent men de romancier. Om een gewraakt woord te gebruiken: Van der Veen lijkt me een vertikaal die zijn aard niet verloochent doch zich weet te beheersen - dat garandeert een sympathiek boek, zij het ditmaal over een onmogelijk onderwerp. Er zijn wel bezwaren, maar ze op te sommen lijkt me nogal onvruchtbaar bij een boek dat zover naast de modieuze en afzijdige twennerij staat; ik vond het alleen jammer, dat Dolf al van het begin af alleen door Ida's sarcasme wordt getekend. Een, volkomen loshangend, citaatje tot slot: ‘een schrijfster uit de humanistische hoek, die glanzende ogen bezat en de veroverende eenvoud van een actrice met twintig jaar toneelspelen achter de rug. Zij hanteerde zware intellectuele en ethische termen met het verontschuldigende en tegelijk beluste lachje, waarmee de huismoeder in de theesalon gebakjes op haar schoteltje laadt’. Is dat niet Hella Haasse?