Hollands Weekblad. Jaargang 2

[p. 3]

De betekenis van Neurenberg^*)
B.V.A. Röling

Vijftien jaar geleden, 20 november 1945, begon het proces van Neurenberg, de laatste etappe van ‘de opmars naar de galg’ voor de belangrijkste Nazi-misdadigers. Het was een van de belangrijkste processen uit de wereldgeschiedenis, en het vond plaats tegen de lugubere achtergrond van een door de oorlog aangetaste mensheid en geschonden wereld.

Ik had destijds gelegenheid een dag of tien de zitting bij te wonen. Samen met Koos Vorrink, die als getuige ging optreden maakte ik de autotocht door de vernietigde Duitse steden, door de onvoorstelbare ellende van het verslagen Duitsland. En daar, in de rechtszaal van Neurenberg, waar we na een paar dagen aankwamen, zaten dan de individuen, die dit alles over de wereld gebracht hadden.

Men kijkt naar zo'n groepje van een twintigtal mensen, waaronder Goering, Ribbentrop, Seys-Inquart. En men stelt zich de vraag: Hebben zij dit alles teweeggebracht? Het is van belang die vraag te stellen.

Zonder twijfel: Hitler en de zijnen waren de gewetenloze individuen, die vorm gaven aan het nationaal-socialisme, dat als doel zich had gesteld de Joden uit te moorden, en de wereld door oorlog en tyrannie aan zich te onderwerpen.

Maar hoe kon het dat in een land als Duitsland - land van Thomas Mann, Bertolt Brecht en Karl Jaspers - dat in Duitsland een misdadigersbende aan de macht kon komen, om het volk zó in zijn greep te houden, dat het niet waagde zich daadwerkelijk en massaal te verzetten? Dat dit kon gebeuren, kan gedeeltelijk verklaard worden uit de kortzichtige, misdadige politiek ten aanzien van Duitsland na de eerste wereldoorlog. Het is hier niet de plaats om op die geschiedenis nader in te gaan. Maar het is nodig te constateren: dat het Westen óók schuldig is, door de voorwaarden te hebben geschapen waaronder de Hitlerbende gedijen kon. Dat tast de volstrekte misdadigheid van het Nazi-regime niet aan. Maar het betekent, dat ook anderen verantwoordelijkheid hebben voor wat in Duitsland gebeurde, dat we niet de alleenschuld kunnen werpen op het regime.

Na de ineenstorting van Duitsland kwamen Amerika, Rusland, Engeland en Frankrijk - optredend namens alle geallieerden - te Londen bijeen, en stelden daar het Handvest op, dat de regels formuleerde waarop de berechting te Neurenberg zou plaats hebben. Voor het eerst in de geschiedenis werd in dat Handvest aanvaard, dat individuen, staatshoofden, ministers, ambassadeurs, generaals en admiraals, strafrechtelijk aansprakelijk waren voor het ontketenen van een aanvalsoorlog, een agressieve oorlog. En op die grondslag heeft het Hof van Neurenberg, evenals het Hof van Tokio, individuen berecht. Die rechtspraak was iets geheel nieuws, zo nieuw dat men terecht van een revolutie in het recht heeft gesproken.

Het was gebruikelijk om degenen te berechten en te straffen, die zich gedurende een oorlog schuldig hadden gemaakt aan oorlogsmisdrijven, dat is aan schending van de wetten van de oorlog. Maar om hen te berechten en te straffen, die schuldig waren aan de oorlog zelf - dat was nog nooit geschied.

In het algemeen werd die verantwoordelijkheidstelling door de publieke opinie aanvaard en zelfs toegejuicht. Er waren er die bezwaar hadden tegen het feit, dat Sovjet-Rusland aan de berechting deel nam. Men dacht dan aan het neutraliteitsverdrag,

*) Tekst van een radiovoordracht gehouden voor de VARA op 19 november 1960.

[p. 4]

dat Stalin had gesloten met Hitler, en aan de afspraak tussen Nazi-Duitsland en Sovjet-Rusland om samen Polen te verdelen. Men vroeg zich ook af of Amerika, dat atoombommen op steden had geworpen, nog in aanmerking kwam om anderen verwijten te maken. Maar het werd bijna algemeen als juist gevoeld, dat de leiders van een staat verantwoordelijk werden gesteld voor het feit, dat zij over de wereld de rampen van een oorlog hadden gebracht. Het wereldgeweten keurde hun berechting en bestraffing goed. Gedeeltelijk is dit te verklaren uit het feit, dat de Duitsers zo ongehoorde misdrijven vóór en onder de oorlog begaan hadden. Goedkeuring van de strafbaarstelling van het ontketenen van de oorlog was voor een deel ook het gevolg van het feit, dat de moderne oorlog bleek zo onmenselijk te zijn. De wreedheden door de Duitsers begaan waren ten hemel schreiend. Maar ook de geallieerden waren ertoe gekomen in massale aanvallen de Duitse steden te vernietigen, en door de atoombommen op Japan met één klap tienduizenden, vrouwen en kinderen om te brengen. Deze misdadige wijze van oorlog voeren versterkte de ergernis over het feit, dat die oorlog welbewust was teweeg gebracht. Zo zou men kunnen zeggen, dat mede de Amerikaanse atoombommen ons definitief de ogen openden voor de misdadigheid van de Duitse agressie, van iedere toekomstige agressie.

De aanvaarding van die volkenrechtelijke regels: dat de oorlog niet meer toelaatbaar is, en dat de leiders die een oorlog ontketenen door de wereld ter verantwoording zullen worden geroepen, erkenning van die regels heeft de positie van de nationale staat veranderd. Want het volkenrecht schrijft nu voor, dat de burgers van een staat aan hun overheid gehoorzaamheid weigeren, als de overheid hun zou gebieden iets te doen dat in strijd is met deze volkenrechtelijke voorschriften. Het vonnis van Neurenberg heeft dat men zoveel woorden gesteld. Daarmede is ook de positie van ieder mens veranderd: hij is niet meer alleen Nederlander, Fransman, Amerikaan, met alle plichten van de ‘goede vaderlander’, hij is ook wereldburger, met bijzondere plichten daaruit



voortvloeiend. De uitspraak van Neurenberg zegt: bij conflict tussen de plichten van ‘goed vaderlander’ en de plichten van ‘wereldburger’ gaan de laatstgenoemde plichten, dat zijn de volkenrechtelijke plichten, vóór.

Dat was de revolutionaire verandering, die Neurenberg bracht.

In Neurenberg stonden de beklaagden niet alleen terecht voor het ontketenen van een agressieve oorlog, voor het misdrijf tegen de vrede. Zij werden ook ter verantwoording geroepen voor een ander nieuw misdrijf, voor het misdrijf tegen de menselijkheid, waarvan het sprekendste voorbeeld was de vermoording van méér dan vijf miljoen joden.

Vermoording van Joden uit de bezette gebieden viel onder de reeds bestaande oorlogsmisdrijven. Maar vervolging en uitmoording van de Duitse Joden was ‘een binnenlandse aangelegenheid’, en het tot dan bestaande volkenrecht bemoeide zich nauwelijks met binnenlandse aangelegenheden. Het was de Duitse politiek tegen de Joden, die de mensheid ertoe bracht als volkenrechtelijk misdrijf te erkennen: het misdrijf tegen de menselijkheid, de vernietiging van een volksgroep, al was het een eigen volksgroep.

Ook dit was revolutionair. Tot dan was men ervan uitgegaan, dat de nationale staat vrij was in het bepalen van zijn binnenlandse politiek, vrij was in het bepalen van de rechtspositie van zijn eigen burgers. Nu werd dit anders, werden volkenrechtelijke grenzen gesteld aan de vrijheid van de staat ten aanzien van zijn eigen burgers. En ook hier stelde het nieuwe volkenrecht: de burger die van zijn overheid de opdracht zou krijgen mee te werken aan een misdadige binnenlandse politiek, is op straffe door het volkenrecht verplicht aan zijn nationale overheid ongehoorzaam te zijn. Staatsburger, maar ook wereldburger is de mens. Aan beide kwaliteiten ontleent hij plichten. Maar de plichten van wereldburger gaan vóór. Dat is de les, de betekenis van Neurenberg, voor ieder mens, voor iedere enkeling, en voor iedere nationale staat.

Het is duidelijk tot hoe grote conflicten in de enkeling dit leiden kan, conflicten die

[p. 5]

bij ons tot uiting kwamen in verband met de politieacties in Indonesië, en die nu Franse soldaten in Algerije in hartverscheurende moeilijkheden brengen.

Wij leven in een overgangstijd, van de periode waarin de wereld bestond uit souvereine, nationale staten, tot de toekomst, waarin een wereldorde zal verhinderen, dat de mensheid aan atoomoorlogen ten gronde gaat. Het recht van Neurenberg, de revolutie van Neurenberg, waarin de mensheid zich direct tot de enkeling richtte met de eis zich aan bepaalde volkenrechtelijke normen te houden, al zou zijn nationale overheid hem gebieden om het misdrijf tegen de vrede of tegen de menselijkheid te begaan - dit recht is typisch recht van een wereldvredesgemeenschap. Het is recht, passend in het atoomtijdperk. Het is voorlijk recht, direct na de oorlog emotioneel aanvaard ten aanzien van de verslagene. Het is een voorpost van het volkenrecht van het atoomtijdperk. Maar menige verandering in de statenverhoudingen en rechtsverhoudingen moet nog groeien, om dit recht van Neurenberg tot een vanzelf sprekend onderdeel te maken van een wereldrechtsorde.

Dergelijke wereldrechtsorde is mogelijk, ook in een wereld waar grote tegenstellingen bestaan in de wijze waarop men leven wil. Een wereldrechtsorde laat aan ieder volk nog grote vrijheid zelf de wijze van leven te bepalen. Maar er zijn enkele algemene regels, betreffende de verhoudingen van de staten onderling, die moeten worden in acht genomen, en waarvan de handhaving dient te worden verzekerd. Verbod van geweld tussen volken, want aan dat geweld zou de wereld ten onder gaan. Regeling van de ontwapening, want zonder ontwapening is het oorlogsverbod niet te handhaven. Regeling van een federale wereldmacht, een V.N.-leger, om de wereldrechtsorde te verzekeren. Regeling van de vreedzame oplossing van geschillen, want als de oplossing van geschillen door oorlog uitgesloten is, moeten andere wegen gevonden worden. Bevordering van de wereldwelvaart want geen duurzame vredestoestand is denkbaar, als de schrijnende tegenstelling tussen de rijke en de arme volken blijft bestaan. Bij dergelijke wereldrechtsorde, die betreft de handhaving van de wereldvrede en de verzekering van de wereldwelvaart, past het recht van Neurenberg. Om het recht van Neurenberg te kunnen handhaven is dergelijke wereldrechtsorde noodzakelijk. Dergelijke wereldrechtsorde is de noodzakelijke consequentie van Neurenberg.

Dat is de betekenis van Neurenberg voor de wereld als geheel.