Hollands Weekblad. Jaargang 2

Biologische notities over nihilisme
D. Hillenius

Bij de vele takken van bedrijf die J. Goudsblom heeft bestudeerd eer hij tot zijn Nihilisme en Cultuur kon komen, ontbreekt er één die voor een studie over levende wezens toch van belang is: de biologie. Daar staat tegenover dat de meeste biologen zo weinig van de mens weten. Het lezen van G.'s boek heeft me daarom aan de ene kant veel geleerd, veel denken op gang gebracht, aan de andere kant voelde ik telkens neiging tot interrumperen. De belangrijkste zaken waarover G. het heeft, cultuur en nihilisme, kunnen met sociologische, psychologische of cultuurhistorische hulp eigenlijk niet goed gedefiniëerd worden. Ik meen echter met biologische termen vrij simpele, niet voor dubbelzinnigheden vatbare definities te kunnen geven, die bovendien het voordeel hebben dat ze de meeste tegenstrijdige en uiteenlopende betekenissen die er tot nog toe aan gehecht worden een gemeenschappelijke noemer geven.

Alles wat ik over cultuur las - en G. geeft vele voorbeelden - draait om deze definitie: cultuur is het niet-erfelijke deel van het menselijke gedragspatroon.

Dit lijkt direct in strijd met wat G. ergens schrijft: dat cultuur juist het kenmerk der erfelijkheid zou vertonen, maar in dat geval bedoelde G. het door middel van taal, opvoeding, doorgeven en dat is wat in de biologie niet-erfelijk heet.

Cultuur is al datgene wat ontbreekt aan het menselijk gedrag als een mens zonder opvoeding, zonder sociale omgeving zou worden opgekweekt.

Cultuur is dus opgebouwd te denken uit een geweldig ingewikkeld en in elkaar grijpend systeem van secundaire (en tertiaire etc.) reflexen, in tegenstelling tot de instincten en primaire reflexen die direct erfelijk zijn.

Dit heeft tot consequentie dat men in enkele gevallen ook bij het dier van cultuur spreken moet. De dierpsycholoog Kortland doet dat dan ook b.v. bij zijn chimpansee's, als hij ziet dat een bepaalde vorm van nestbouw niet berust op een erfelijk instinctmatig bouwsysteem, maar op navolging. Met het gevolg dat verschillende districten verschillende nestbouw vertonen en dat chimpansee's die van jongs af aan in dierentuinen zijn opgevoed geen systeem van nestbouw hebben.

Een nihilist is degene die via een omweg de toestand benadert van de bovengenoemde - in vitro opgekweekte - mens en chimpansee. Geloof, moraal, esthetiek, alles wat door opvoeding wordt doorgegeven, is door hersenwerkzaamheid te doorzien als een fictie. Wat de nihilistische intelligentie doet is het uithollen, ongeldig maken van wat ik boven als cultuur definiëerde: het systeem van secundaire (etc.) reflexen. Deze opheffing kan men voortzetten totdat men

[p. 13]

komt aan een onwrikbare basis: die der primaire reflexen en instincten, het direct (biologisch) erfelijk gedragspatroon.

Het ellendige is dat men - voor zover ik weet - nog nooit een systematisch onderzoek heeft ingesteld naar wat nu eigenlijk de instincten van de mens zijn. Men zou kunnen beginnen te zoeken naar de grootste gemene deler in het gedrag van mensen uit zeer verschillende culturen. Dit is niet afdoende. Ten gevolge van de genetische verbrokkeling van de mens, die alle erfelijke eigenschappen aantast, moeten er ook grote verschillen zijn ontstaan in de erfelijke gedragingen.

Door ver doorgevoerde psycho-analyse zou men ook kunnen komen tot niet verder analyseerbare elementen, die dan misschien voor een deel erfelijk zijn.

Een van de algemeenste reacties op het kennisnemen van de nihilistische problematiek is dat wanneer er geen waarheid bestaat (= waarheid onkenbaar is) alles geoorloofd zou zijn. Dit is zo'n mooi voorbeeld van denken zonder begrip voor realiteit. Alsof niet automatisch na de afbraak van de ene moraal, eventueel via een strijd van allen tegen allen, een nieuw geheel van gedragsregels zou ontstaan. De eerste generatie zou die nog herkennen als voorwaardelijke reflex. De tweede en volgende generaties krijgen dit functionele gedragspatroon doorgegeven met de paplepel. De paplepel is het instrument dat van door logisch inzicht verworven conclusies godsdienst, metaphysica, maakt. Letterlijk, wanneer van bepaalde maatregelen de mechanistische, physische, oorzaken worden weggelaten, vergeten, verboden over na te denken, taboe verklaard, worden ze daarmee tot meta-physica.

Bij een volgend gelegenheid hoop ik bij een bespreking van Waddington's The Ethical Animal nader in te gaan op de redenering dat moraal het product is van een soort natuurlijke selectie. Heel beknopt komt het hierop neer: het is van voordeel voor een gemeenschap als ± alle individuen naastenliefde, nederigheid etc. voor heilige voorschriften aannemen. Dergelijke individuen zijn nl. beter te leiden door mensen voor wie deze voorschriften niet heilig, maar handig zijn.

De eerste man die om een door de genetische verbrokkeling ontstaan gemis aan dominantie de leus uitspreekt ‘heb Uw naasten lief gelijk Uzelve’, wordt om zijn gemis aan hardheid al gauw de schedel ingeslagen. Maar eenmaal uitgesproken blijft zo'n leus leven, al is het voorlopig in het minachtend aan elkaar doorvertellen.

De mannen die, zuiver steunend op hun natuurlijke (± hormonale) dominantie, de baas spelen, worden op den duur door een nieuwe generatie van sterke mannen opgevolgd.

Maar vroeg of laat gebruikt één van die sterke mannen naast zijn dominantie de leus van de zwakkeling. Hij is in staat om met kracht en geweld de naastenliefde tot een voorwaardelijke reflex te maken bij zijn onderdanen. Een dergelijk systeem waarbij de onderdanen heilig geloven in de voorschriften tot nederigheid en naastenliefde en waarbij de leiders cynisch of onbewust hypocriet (het bewustzijn heeft grote mogelijkheden tot troebelheid) de regels hanteren al naar ze nuttig vinden, heeft waarschijnlijk de grootste kans tot overleven.

‘Gij zult niet doden’, er is niets duidelijker dan dat. Het is het basisvoorschrift van de volkeren die de grootste massamoorden hebben gepleegd.

J. Huxley c.s. die ook hebben geprobeerd om een mechanistische verklaring van de moraal te geven, blijven de moraal als iets hogers zien en dat belet ze om te erkennen dat het typerende van de overwinnende christelijke en humanistische moraal de dubbelzinnigheid is, het janus-karakter. Er is maar één recht en dat is van de sterkste. Er zijn vele manieren om de sterkste te worden: goed eten, in training blijven, bluf, inspuitingen, maar minder aan slijtage onderhevig is het wanneer men de tegenstanders geestelijk zwakker maakt, wanneer men entend op de biologische, instinctmatige, liefde voor kinderen, voor vader of moeder, een stelsel van secundaire reflexen opbouwt waarin de objectloze liefde voor het kindeke Jezus, voor God de Vader en Maria, een prachtig energiereservoir is voor de hooggezetenen, die immers ook van goddelijke afkomst zijn, of minstens door God aangesteld.

Nihilisme is het doorhebben van dit bedrog en van het misbruik van de menselijke energie. Wanneer de nihilistische inzichten verspreid worden - en ze zijn al druk bezig - zullen de staten, alle hiërarchieën, dus van hun secundaire macht beroofd worden. Voor de meeste hiërarchieën is dat voldoende om volledig te gronde te gaan. Maar hiërarchie is niet uitgevonden door de mens, het is een algemeen biologisch principe. Ongetwijfeld zullen uit de chaos, de letterlijke anarchie, weer kleine horden naar voren treden. Eerst nog beheerst door de uitsluitende, biologische dominantie van

[p. 14]

een leider. Maar al gauw weer opnieuw verstevigd door snel ingewikkelder wordende patronen van voorwaardelijke reflexen. Dan worden de leiders weer goddelijk en de handigste hanteerders van Gods ondoorgrondelijkheden zullen opnieuw de weg wijzen.

Als een mogelijke verklaring van het nihilisme wordt door verschillende auteurs genoemd het overstappen van de ene sociale gemeenschap naar de andere. In de tussenperiode, als de cultuur van de ene groep losgelaten wordt en die van de andere nog niet geassimileerd is, komt de mens in een cultureel luchtledig en daardoor kan de kiem van het nihilisme geboren worden, door het inzicht dat de waarden van een cultuur blijkbaar af, respectievelijk aan te leren zijn.

Ik zie hierin een mechanisme dat verwant is aan wat ik beschreef onder ‘Het effect van oppervlakkigheid’.

Er zitten in de hersenen twee mogelijkheden:

1.	gewenning, in nauw verband met de voorwaardelijke reflex. Het lampje dat aangaat bij elke voedering wordt niet meer als lampje gezien, maar als een verlengstuk van het voedsel.
2.	de logische afleidingen, het analyserende mechanisme. Dit is b.v. in staat om lampje en voedsel te scheiden van elkaar.

Het ene is het beleven van de werkelijkheid als een hecht geheel, het andere ziet de delen waartussen al of niet een logisch verband staat.

Zo is het effect van oppervlakkigheid nog te verduidelijken: door veel te reizen, door te leven in cosmopolitische steden, door lezen, wordt het gewenningsmechanisme ontgaan, het tweede mechanisme krijgt daardoor een kans.

De sedentaire volken hebben uiteraard de meest ingewikkelde stelsels van voorwaardelijke reflexen, de meest rigoreuze godsdiensten. Het waren landbouwende volken die de mensenoffers uitvonden. Jagersvolken, met weinig secundaire, juist een scherper bewustworden van de primaire reflexen, hangen over het algemeen slechts een vaag animisme aan.

Verandering van milieu doet de lekkages in de regelmaat zien, zo ontstaat het abstracte denken, de logica. De uiteindelijke conclusie van de logica is het nihilisme.

De dwang, de Aufgabe, tot verder denken, ook al zijn alle waarden ontzenuwd, een ± positief streven waarover Nietzsche zich zelf verbaasde, is het gevolg van de zelfwerkzaamheid der hersens. Eenmaal op gang gebracht kan het analyserende = nihiliserende deel van de hersenwerkzaamheid pas tot een eind komen als de denker verstrikt raakt in het gewenningsmechanisme dat veroorzaakt wordt door een goed huwelijk, een professoraat, of tot dat hij komt op niet verder te ontzenuwen elementen en dat zijn volgens mij de zintuigindrukken en de instincten.

Het eind der analyse is niet niets, zoals zoveel nihilisten en bestrijders van nihilisten menen, de instincten zijn niet verder analyseerbaar, niet te doorzien, niet op te heffen.

Men zou mij kunnen tegenwerpen dat een instinct ten slotte ook analyseerbaar is of zal zijn: opgebouwd uit de werkingen van ingewikkelde processen op het zenuwstelsel, veroorzaakt door genen etc. Maar het verschil tussen deze analyse en die van de voorwaardelijke reffexen is dat na afloop het instinct nog precies zo werkt, terwijl de voorwaardelijke reflex ontzenuwd is, van voorwaarde gescheiden. De zin van het nihilisme wordt dan het zoveel mogelijk ontzenuwen van onze aangegroeide reflexen waar op kan volgen het opbouwen van nieuwe, aangepaste, functionele. De drijfkracht achter die actie is de bij ieder die niet uitgestapt is aanwezige drang tot leven. Het is wel een vrolijk idee, dat we - behalve inderdaad de door de genetische verbrokkeling erfelijk defecten - altijd iets hebben om op terug te vallen.

Dat heeft Goudsblom waarschijnlijk bedoeld op p. 239: ‘Door gehoor te geven aan vitale aandriften of aan dierbare cultuuropdrachten, overwint men de nihilistische problematiek’.