Hollands Weekblad. Jaargang 2

[p. 5]

Zorgen om Duitsland
E. Damen

Wolfgang Weyrauch heeft aan vijftien vooraanstaande en onafhankelijke auteurs gevraagd om een essay onder de titel ‘Ich lebe in der Bundesrepublik’. Dat werd ook de titel van het boek waarin die essays zijn gedrukt. Het boek is bij het List-Verlag te München verschenen. De noemer der vijftien zeer verschillende essays is: Zorg. Zorg om Duitsland. Zorg om de midden-Europese zending en de verantwoordelijkheid van de Westduitsers voor die zending. Men zou het een ‘links’ boek kunnen noemen, indien men er van uitgaat, dat het officiële Duitsland van de Bondsrepubliek ‘rechts’ is. Dat is geen wonder, want het onafhankelijke schrijverschap zet een zeker nonkonformisme vooruit, als ik dat in een germanisme mag uitdrukken. De verteerbare Duitse litteratuur van dit ogenblik heeft een onbetwistbaar ‘linkse’ inslag; het niet-linkse is ofwel buitenlands, ofwel doodgewone ‘kitsch’. Wie een uitzondering weet, moge mij hem noemen. De vijftien schrijvers waren echter voldoende vaklui om hun kritiek leesbaar te houden. Volledigheidshalve noem ik hun namen: J. Gaitanides, H.M. Enzensberger, W. Koeppen, G. Hartlaub, M.L. Kaschnitz, K. Edschmid, H.W. Richter, W. Schnurre, W. Jens, A. Scholtis, M. Beheim Schwarzbach, P. Schallück, M. Walser, E. Kreuder, H. Gollwitzer, waarvan slechts enkelen autrices zijn en velen universiteitsprofessoren. Bij elkaar hebben ze ongeveer 200 zeer verschillende boeken geschreven en daarvan heb ik nog niet de helft gelezen; van elk wist ik echter voldoende om ze in hun stuk te herkennen, hoewel soms niet zonder moeite en met documentatie-controle. Dit boek is (wie un-Deutsch) zonder jaartal verschenen, maar kan ten hoogste enkele maanden oud zijn; het kost in Duitsland een krats en hier in Holland ook niet zo erg veel; vraag het Boucher.

De vijftien schrijvers overzien de tegenwoordige samenleving in de Bondsrepubliek en geven daarover hun mening. Een enkele gaat niet verder dan dat hij zegt: ik ben nu eenmaal Duitser en dus schrijf ik Duits, zodat het voor de hand ligt, dat ik in de Bondsrepubliek leef. Een ander noemt wat toestanden op en zegt dan dat hij desondanks in de Bondsrepubliek leeft, zelfs als ze zijn telefoongesprekken afluisteren om er achter te komen of hij zijn ‘links’ zijn niet wat te ver drijft. Hoewel in die richting onmiskenbaar Duits kan men de stukken toch geen typisch emotionele uitingen noemen; daavoor is er teveel aan schrijversvakmanschap en vooral teveel feitenmateriaal. Er is (door een radiospreker) een karakteristiek ontworpen van de inhoud der stukken: ‘Als das Fressen kam, da ging die Moral’, maar die karakteristiek is erg onvolledig. Mijn karakteristiek zou eerder zijn: hier uiten zich mensen, die van het nieuwe Duitsland der Bondsrepubliek te veel hebben verwacht, met name van de nieuwe leiders en van de nieuwe democraten.

Geen enkele der vijftien noemt de Bondsrepubliek echter een rotzooitje of de situatie volslagen hopeloos; er is bepaald geen berusting, maar ook geen wanhoop, geen resignatie. Er is humor (‘wenn man trotzdem lacht’ en niet loodzwaar-Duits) en er is duidelijk onbehagen, beklemming, verzet zelfs (opvallend sterk inzake remilitairisering en gebruik van raketten), kortom zorg om de Duitse toekomst. De zorg, het gevoel van verantwoordelijkheid, de afwijzing van het ‘wonder’, zijn elementen in dit boek, die het voor een niet onaanzienlijk deel van het Nederlandse volk voldoende belangwekkend maken om het aan te bevelen in dit tijdschrift. In Caux zou het stellig op een zwarte lijst komen, indien ooit een dier bezige welgestelden de tijd had het geheel uit te lezen tot en met het laatste stuk van een professor in Berlijn (de schrijver van ‘... und führen, wohin du nicht willst’).

Dit boek is een Duitse zelfkritiek en daarenboven een zelfkritiek der schrijvende intelligentsia. ‘Wij hadden, zegt een der auteurs, in 1948 allemaal gelijke kansen, de Wirtschaftsminister, die het “wonder” volbracht en wij schrijvers. Ondanks de drie

[p. 6]

jaren voorsprong van ons heeft de Wirtschaft het gewonnen...’ De zelfkritiek gaat gepaard met kritiek op ‘Bonn’ - de provinciestad der 60.000 auto's; gepaard ook met vrij bittere kritiek hier en daar op het gedrag der parlementariërs.

Intussen maakt men zich in Bonn toch heus wel enkele zorgen. Sinds de antisemitische incidenten is de Duits-buitenlandse relatie hier en daar bepaald achteruit gegaan. Bovendien lokt de snelle stijging van het Duitse welvaartspeil uiteraard een zekere naijver uit, die zelfs reeds in The Financial Times de kwalijke hypokriete vorm van het pseudo-wetenschappelijk betoog aanneemt (‘ze moeten hun D-mark revalueren’, wat sociaal bezien consequenties zou hebben, die gewoonweg gemeen zouden zijn tegenover de industrie-arbeiders). In Bonn wordt in ieder geval geprobeerd om binnen de gegeven mogelijkheden en binnen het nog beperkte aanwezige gezichtsveld een zeker tegengewicht te scheppen op materiëel gebied tegen het Oosten. Men heeft daartoe het Amerikaanse model niet gekozen, maar in 1945 gekregen. Dat de industriearbeider het belangrijker vindt een goede boterham te hebben en t.v. en een Volkswagen dat dat hij (tamelijk) hardop kan zeggen ‘rot-Adenauer’ of ‘rot-leger’ is niet de schuld van Bonn. Een der schrijvers stelt de vraag: wat is de tegenwoordige vrijheid de mensen in de Bondsrepubliek waard? Hij geeft dan zo'n antwoord, dat het duidelijk klinkt als ‘niets’. Maar is dat helemaal juist? Is het ook niet zo, dat dit volk eigenlijk nooit deze mate van vrijheid heeft gekend, die het tegenwoordig bezit en dat die vrijheid min of meer de basis is geworden voor het onbeschrijfelijke ‘schaffen’ dat tot het Wirtschaftswunder leidde, maar dat men nu - gebruik makend van diezelfde vrijheid - bezig is om zeep te brengen, door ineens zoveel kalmer aan te gaan doen in de fabriek, dat de levertijden in het voordeel van de Britse, Amerikaanse en Zweedse concurrentie tot in het oneindige worden verlengd?

Er zijn pas vijftien jaar om. De Duitse arbeider heeft daarvan de eerste drie jaar feitelijk voor niets gewerkt, want de 800 calorieën, die men hem gaf, kreeg men uit het buitenland en de produkten gingen naar de middenstand, die er bij de Währungsreform in de zomer van 1948 zeer goede sier van maakte. Wie bij de geldzuivering heeft meegemaakt hoe er ineens vrijwel alles was, begrijpt van het materialisme iets méér dan dat hij alleen maar zegt, dat de Duitsers uitsluitend van méér eten, van méér kleren, van méér reizen vervuld zijn. Men moet toch niet miskennen hoeveel de toon verbeterd is,



dat de Duitser van 1960 een prettiger mens is dan die van 1923, of 1933 of 1940. Het ‘Erziehen’ is geen kwestie van een paar jaar, maar van een paar generaties. Laarzen dragen in de Bondsrepubliek alleen de grondwerkers; schreeuwen is er niet meer bij. De ambtenaren zijn op de toonaangevende niveaus bescheiden en van een dienende gezindheid, de rechtspraak is onafhankelijk; in Bad Godesberg proberen ze Hollands te spreken tegen de Nederlandse gasten en op Norderney Italiaans tegen de zuiderlingen. Er mankeert nog veel aan en ik begrijp best, dat 1000 op de minuut aankomende treinen niet opwegen tegen één besmeurde Joodse grafsteen, maar ook wij in het Westen en de Duitse schrijvers hebben een soort plicht van redelijkheid in geduld, zeker als we ons verdringen om de Volkswagens en de Opels, als we ze dag in dag uit ‘eine gute bürgerliche Küche’ aanbieden, als we slordige miljarden im- en exporteren, als we van de Bildzeitung smullen vanwege de berichten over Prinses Beatrix, als we hun aandelen kopen en hun (betere) jaarverslagen verslinden, als we hun vrachten rijden, hun Conny beminnen en uit hun cabarets in Düsseldorf niet weg te slaan zijn. De momenteel in ons vaderland opgeld doende houding van ‘Heer ik dank U dat ik niet ben als een van dezen’ kunnen we cultureel noch moreel volhouden, al hebben we nog zoveel plezier over dit - welkome - boek.

Dat zijn de twee kanten. Aan de ene kant is het evident, dat de Adenauerclub de boel niet voldoende heeft uitgemest; voor de Herrenvolkpretentie is de Wirtschaftsarrogantie in de plaats gekomen. Aan de andere kant hebben we allemaal wel onze gebreken. Het hele Westen profiteert op een verschrikkelijke manier van de lage grondstoffenprijzen der produkten van de onontwikkelde gebieden; noem maar op: koper, jute, koffie, thee, ijzererts, mangaan, tin, sisal, jute, aardolie, diamant. Al die spullen worden verder

[p. 7]

uitsluitend op de schepen van de welgestelde landen vervoerd. De Russen doen daaraan even hard mee als de Amerikanen en de Nederlanders en dus is de een geen háár beter dan de andere. Dat is, zal men zeggen, geen excuus voor de Duitsers en daar hamerde Theodoor Heuss al op. Het is echter wel een argument voor de Duitse schrijvers. Zij hebben niets te maken met de fouten van de andere talensprekers, maar met de tekortkomingen van hun eigen lieden. Daarop hebben zij vaak, elegant, gewezen in deze vijftien lezenswaardige essays, waarvan het Leitmotiv zou kunnen zijn: mens ken u zelf.

Van dit mens-ken-u-zelf getuigt, tussen de vaak kwaadstemmige essays, één enkele vertelling. Dat is die van Wolfdietrich Schnurre over een vrouw van middelbare leeftijd in Oost-Berlijn. Zij woont samen met een eveneens ouder wordende zetter bij het station, dat vroeger ‘Beurs’ heette en nu (symbool?) omgedoopt is in ‘Marx-Engels-Platz’. Op een avond gaat de vrouw naar het Westen van Berlijn met de bedoeling om niet meer terug te komen. Nog dezelfde avond komt zij terug, na op de Kurfürstendamm te hebben gedacht aan haar lotgenoten ginds in de Ost-Sektor en wel als volgt:

‘Da sassen Menschen, Menschen wie sie, grau zwar, geduckt, müde, aber Berliner; Berliner die aushielten, die auch hier geboren waren, die nicht weggingen, die blieben, weil sie festklebten am Alex, nicht loskamen von ihren kahlen, grauen, zernarbten Strassen, die ihren altgewordenen Zimmern, ihren kriegsversehrten Häusern, ihren rissigen Höfen die Treue hielten. Sicher, da waren auch Funktionäre druntern, Bonzen, Radfahrer. Aber was wogen die gegen die andern? Nichts. Wir, sagte eine Stimme in ihr, wir sind die Berliner, nicht die.

Ziet, ik weet niet of de vakmensen deze bewogen gedachten voor litterair-representatief zullen verslijten. Ik weet zelfs niet of het überhaupt litteratuur is. Maar er zit in elk geval wel wat in van het zichzelf-kennen van de mens. Wat wij onder de vrijheid verstaan (moeten verstaan) is dáár niet, in het Oosten van Berlijn en in de hele DDR (Deutsche democratische Republik) niet, dat weet ik maar al te goed. Evengoed is voor de waarachtige vrijheid meer nodig dan het ongestoorde bezit van een Volkswagen of een oppositioneel boek. In elk geval kan men door het bezit van dit tamelijk oppositionele, hoewel niet rauwe, boek een verdere stap zetten op de weg der onafhankelijkheid; de volgende stap is dan natuurlijk nog: het geheel en goed te lezen.